Iheskortasunaren artea Antilletako kaimanetik (Kuba)
Patricia Tapanes Suarez
2017-10-25
Iheskortasunaren artea Antilletako kaimanetik –
Soziologoa eta Guijarro taldeko koordinatzailea (tradizioen jagoleak)
Kuba
Erredakzioan itzulia
Bat-bateko ahozko poesia kubatarra eta bere tempoak
(ERREDAKZIOAN ITZULIA)
Esaten da dezima inprobisatuak “deskantsuan edo ezinegonez mugitzen ari denaren” irudia helarazten duela, poesiak testuingurua harrapatzen duen bi mundu balira bezala; estilo, garai, izen, izan eta ezin propioak definituz.
Espainiar kolonizatzaileengandik iritsi zitzaigun dezima, nekazari kubatarren estrofa kutunena; eta gure landaguneak bere genero, estilo eta manifestazio anitzak txertatu zizkion, eta gure herri kulturaren adierazpen errotuenetakoan bilakatu.
Honakoa zioen Jesus Orta Ruizek (Indio Nabori): “dezima Kubara iritsi eta gailendu egin zen, besteak beste, bere metrika eta pausa bikain ezkontzen zirelako gure herriak jada barneratuta zeuzkan melodiekin”. (Orta Ruiz 1980: 37)
Bat-bateko ahozko poesia kubatarra, gure nekazal musikaren adierazpen gisa, “espazioa eta denboran zehar giro oso zehatz eta berezituetan garatu da, herritarren memoria, sentimenduak, ohiturak eta tradizioak eutsiz. Irlako lehen oihartzun poetikoetatik abiatuta, dezima, beti guajira eta inprobisatua, tonada ezberdinetan agertu zen, kantutegi herrikoi aberatsa sortzea ahalbidetu zuten erritmo eta sonekin, eta beste forma poetiko musikalek ezin izan diote konpetentziarik egin gaur arte.
Kantu kreolea eskola literario edo sistema poetikoaren kategoriara igo baino lehenago, poeta herrikoien ahotsetan bizi izan zen luzaz. “Tonada, puntua eta dezima nazioko guajiroen errepertorioaren funtsezko partea dira; kantu edo tonadaren linearen presentzia; herentzian jaso dugun pultsatutako soken erabilera – gitarra, bandurria hirukoitza, lauda – ; hirukoa, jatorrizkoa; eta dezimaren erabilera, nekazariek gogokoen duten testu, neurri eta adierazpen poetiko mota gogokoena. Puntua nekazariaren adierazpen musikala da, bere tonadak zenbatu ezinak; instrumentuak eta afinazioak, erritmoak, estiloak eta testuak gure musika ondarearen parte dira”. (Cassola, Pérez Sonia: Notas musicológicas álbum “Parrandeando entre las lomas” y álbum Concierto de las Multitudes 2008-2010)
Kantari herrikoien ahotsak emandako babesarekin iritsi zen hiigune handietara 20ko hamarkadan, irratiaren agerpenarekin batera. Repentismoa kontsekuentea izan zen garaiko eszenatoki sozial eta politikoarekin, estilo elegantea eta lantzen den artearekiko errespetua ezarriz. Horrela agertu zen masa hedabideetan, eta “repentismo kubatarraren urrezko aroa” sortu zen, 40 eta 50eko hamarkadetan. Trantsizio une bat izan zen, apurka aldaketa prozesu bat abiatuz, transkulturazioena, nazioko eta kontaktuan geunden munduko musika ezberdinen arteko elkarreragiletzarekin. Garai honetatik datozkigu poeta eta instrumentista guajiroen kondaira handiak, testuak musika eta erritmoarekin oreka magikoa lortzen zuen unea: Angel Valienteren poesia, Jesús Orta Ruiz (Indio Naborí), Francisco Riberón, Gustavo Tacoronte, Adolfo Alfonso, Justo Vega, Rafael Rubiera, José Marichal, Pedro Guerra, Antonio Camino, Rigoberto Rizo, Luis Gómez, Ficho Guía, baita zenbait musikari bertutetsu ere, hala nola Raúl Lima, Juanito Rodríguez Peña… Kategoria eman zioten gure guajira sentimentalari.
Ahozko tradizio gisa gehienbat mimetikoki transmititu da, belaunaldiz belaunaldi. Honetarako, inprobisatzaileak ahozko testuinguru zuzena erabiltzen du: hitza. Poetek eta ikusleek ez diote soilik elkarri eragiten hitzaren bitartez, baita gorputzaren ere (keinuak, mugimenduak…), presentzia toki eta denbora zehatz batean ematen da; komunikazioa gauzatu dadin erabiltzen dutena. Kuban egiten den inprobisazio poetiko bakoitza bat eta bakarra da, ez da errepikatuko (nahiz eta orain transkripzioz, audioz edota ikus-entzunezkoetan jaso ahal daitezkeen).
Ikerlari batzuen iritziz repentismoak zahartze aro bat bizi izan zuen 80ko hamarkadan, eta 90ekoan berpizkunde bat poeta belaunaldi berriaren jaiotzarekin; literaturak “post-nabori” gisa izendatuko inprobisatzaileak. Bi baieztapenak arriskutsuak suerta daitezke begirada absolutu batetin aztertuz gero; argi dagoena da geure ahozko poesiaren nortasuna eta historia protagonista batzuen eskutik datorrela: Gobiel Cruz, Sergio Mederos, Bernardo Cárdenas, Fernando García, Pablo Luis Álvarez “Wicho”, eta beste hutsune handi batzuk…
Urte haietatik urrutira jo gabe, irratia eta telebista bezalako espazio bikain eta espontaneoek puntu kubatarra babestu dute, eta garatzen utzi. Askoren berri ematen digute: Ernesto Ramírez, Jesús Tuto García, Francisco Pereira (Chachito), Arnaldo Figueredo, Julio Martínez, Jesusito Rodríguez eta Omar Mirabal.
Repentismoa, gure ondare kulturalaren adierazpide bizia izaki, ez da inoiz estatikoa izan, berau praktikan jartzen duten komunitateen beharrei eskutik heldua doa. Alexis Diaz Pimienta poeta eta ikertzailearen arabera “repentismoa ez da zurruntzearen sinonimoa, ez bazterreko artearena, edo arte arkeologikona; indar handia dauka… Beste edozein genero bezala, garai berrietara egokitu behar da eta bere publikoaren komunikatzeko dauzkan tresna guztiak erabili.
Kubako inprobisazio poetikoa arte unibertsala da, eta bere jatorritik (zehaztu gabea oraino) biziraupen eta erresistentzia forma ezbedinak ezagutu ditu, baita gaur egun ere, teknologia eta komunikazio modu berriekin gudukatuz.
Agerikoa da ahozko inprobisazio kubatarra komunikazio edota erretorika hutsa baino gehiago dela; bertsoa eta lirika beste kantu inprobisatu batzuengandik ezberdintzen da; baliteke modernitatetik urruntzea, baina galdetu behar genuke ea bere beharrik ba ote duen, edota bere ezaugarri batzuk bereganatu eta berrio itzultzen den bere erosotasun gunera, non bere edertasun osoa mantentzen duen, zenbait lagunen musika oparituz: Luis Quintana, Yoslay García, Irán Caballero, Juan Antonio Díaz, Roberto García, Luis Paz Esquivel, Tomasita Quiala, Héctor Gutiérrez, Aramis Padilla, Leandro Camargo, Oniesis Gil y entre los más jóvenes Yunet López, Ana Mary Gil, José Antonio Morales (Pepito), Reiber Nodal eta Islay Madruga… guztiak instrumentista guajiroek lagunduta, bertsoak inprobisatzearen artea borobiltzeko.
Asko kantatzen da Kuban. Instituzioetatik jaialdiak, galak, solasaldiak, topaketak eta lehiaketak antolatzen dira inprobisatzaile nazionalentzat. Indargune gisa dauzkagu ikerketarako sortu zien instituzioak, generoaren zaintza eta zabalpena xede dutenak; geure kalterako beti repentismoaren lehentasunei begira elkarrelin lan egiten asmatzen ez dugun arren. Sinergia falta da ondorioa, eta ez dago repentismoaen beharrei erantzuten dien estrategia egoki bat sozializazioari dagokionez, masa hedabideetan ikusi daitekeen bezala. Inbidi handia diogu 40 eta 50eko hamarkadari, ikuspuntu honetatik; probintzia guztietan nekazarien irrati programak egon arren, ez da beti benetako talentua sustatzen, eta programak zuzentzen dituztenak ez dituzte beti repentismoaren ezaugarriak ezagutzen.
Berdina gertatzen da gure telebistako programa zaharrenarekin, nekazarien musikaren ingurukoa eta nekazarien espazio gorena. “Palmas y Cañas” da audientzia gehien zeukan eta daukan programa lurraldean; bertatik pasa dira garai guztietako artista handiak: Ramón Veloz, Celina González edota Cienfuegoseko Kardamiruaren ahots ahaztezinak, edota Adolfo Alonso eta Justo Vega bezalako repentista bikoteak. Gaur-gaurkoz, egileen eginahalak eginahal, programaren kalitatea oso aldakorra da parte hartzaileen arabera, promozio eta zabalpen indibidualaren neurria egina. Kasu askotan sustapena ez da lehentasun bezala ikusten, eta beste batzuk ez dituzte Kubaren aniztasuna erakusten saiatzen diren telebista programek (ezjakintasun edota sentikortasun eza tarteko) ezartzen dituen estigmak onartzen.
Repentismoak garai ezberdinak bizi izan ditu. Batzuetan pribilegiatua izan da, komunikabide ugarik berau ikertu eta babesteko oinarria eskaini dutelako. Asko izan dira Kuba zeharkatu duten ikertzaileak, gure nekazarien abesteko, musika jotzeko eta hitz egiteko manera biltzen, eta asko gure herrien oroimen kolektiboan mantentzen da. Isiltasun garaiak ere ezagutu ditugu, baita politika kulturalak ahalbidetuta pauso txikiak eman ahal izan ditugun garaia, nazio osoko errepertorio guajiroaren bilketan, grabazioan eta kontserbazioan.
Hein berean, tradizionala beste korronte batzuekin nahasten da, eta errepertoio guajiroan inpobisatzeko estilo berriak agertu dira; batzuk hizkuntza zuzen eta kontzeptualari leial mantendu dira, eta beste batzuk eremu ezezagunak lantzen saiatzen dira; baina guztiek erabiltzen dute hitza hunkitzeko.
Kubako egungo eszenatokietan poeta inprobisatzaile belaunaldi ezberdinak nahasten dira. 2000. Urtetik aurrera sortutako umeentzako repentismo tailerrak direla eta emakumeen presentzia plazetan ikusgarriagoa da; oraindik diskurtso intimo eta popioa ez izan arren, eta gizonek agindu duten mundu bateko arauak eta patroiak erreproduzitzen jarraitzen dute.
Gaur repentismo kubanoa espazio ezberdinetan bizi da, eta esentzialak eta bizirik mantentzen dutenak espontaneoak dira, bere jarraitzaileek eragindakoak, publiko selektibo baina aldi berean anitz batekin. Hastapenetan bezala poeta herrikoi edota poeta naturalen ahotsak mantentzen dira; baina gaur egun ahozko poesia kubatarraren abangoardiaren zati handienak ogibide gisa inprobisatzen du; hots, bizitzeko kantatzen da, eta ez kantatzeko bizi. Gustatu edo ez, inprobisatzaile kubatar handienak testuinguru handi baten parte dira, norbanakotasunak sentimen kolektiboak babesgabe utzi eta konpromisoak sustraietatik aldentzen diren egoera batekoak.
Geure zorterako komunitateak bere poetak laguntzen ditu, handiak bihurtzen ditu, eta sentimen kolektibora itzuli; haiek kanturako bizi dira, eta entzuten ditugunak beraiek aditzeko bizi gara, beraien bitartez gure ohiturak adierazteko, gure sentimenduak, gure egiteko formak, izatekoak, esatekoak, gure konpromisoa legendazko arte batekin, gure historia eta nortasunean sustraitzen den arte batekin. Zoriontsuak izateko modu bat da, batasuna aniztasunetik bilatzeko modu bat.
“Lurretik, bere alde ezkutu eta sakonenetik, guztia bilduko dugu, eta ezagutu eta gurtuko duten tokian jarri; zeren eta sakratua da lurralde bat oroitarazten duen oro, gauza zein pertsona, eta humanitatearen izaera erorkor eta erraietakoa…”(José Martí:9)
