Basarri kazetari
Aurtengo azaroaren 27an betetzen dira ehun urte Basarri jaio zela Errezilgo Beama auzoko Granada baserrian. 1964ko maiatzaren 17an jaioterrian omendu zutenean honela aitortu zuen:
Gurasoak ni tokiz aldatu ninduten gazte nintzala,
baiña nunaitan nabarmentzen da arbol zarraren itzala.
Erniopean zaude, Errezil, zeru txiki bat bezela.
Arrokeri bat badet nerekin: ortxe jaioa naizela.
Gurasoek Azpeitira bidali eta zerbait ikasten hasi zenerako, ordea, Zarautza joatea erabaki zuen Eizmendi Manterola familiak, Granada errekako zoko ospela utzita. Errezildar-zarauztar sentitu zen geroztik beti Iñaki: –“Zer nai dezu esatea? –esan zidan behin–. Zazpi urte nituan ezkero emen bizi naiz, eta ni zarauztarra sentitu izan naiz bizi guztian”.
Bertsolari, irratiko berriketari eta herri kiroletako berriemaile bezala ezagutu genuen gure belaunaldiko gehienok; baina ez hainbeste gerokoek, askotan mundua geurekin hasi eta amaitzen dela uste izaten baitugu.
Alabaina alor asko jorratu zituen bertsolari handi hark. BERTSOLARI aldizkari hontako irakurleari kontatzen saiatuko natzaio haren kazetari ibilbidea laburbilduta, tokiak ematen duen heinean.
Basarrik argitara emandako idazlan eta herriko kronika asko (bertsotan eta prosan) biltzen ahalegin berezia egin dugu urteetan zehar, behin batean Antonio Zavalari emandako hitza bete nahirik. Eta Euzkadi (Bilbo, 1931-1937), El Dia (1930-1936), Argia (Donostia, 1921), Eguna (Bilbo, 1937), Tierra Vasca (1933), eta Euzko Deya (Bilbo, 1916 – Paris, 1936) azterkatu eta horietan argitara eman zuen hainbat idatzi jaso dugu, aldi bateko gure historiaren lekuko zuzenak direla-eta. Laurehun idazlan eta laurogeita bost kronika horiek denak Auspoa sailean argitara eman berri dira Basarriren idazlan asko-1931/1943 izena daraman bilduma batean.
Gaztetatik idazle
Lehenengo Ertzain eta gero gudari izan zen garaian, gudako kazetaritza lanak egin zituen batez ere. Ez dago frontetik bidali zuen bere idazlan bat edo beste irakurri besterik. Edo eta Euzkadi egunkariko arduradunek esaten ziotena irakurri, adibidez, Bidani’tarren poza (Euzkadi, 1936.09.09) idazlanaren azkenean:
Uarra: Zure idazki au, eta beste bat be, une onetan ekarri daustez. Emetik aurrera egunoro idazteko asmua dozula diñozu, eta, arren, artuta beriala Euzkadi-n argitaratzeko.
Alantxe egingo dogu, eta pozik egin be. Idazki au irakurri doguneko irarkolaratu dogu. Eta bigarrena, Goikua lagun, bijar argitaratuko dogu.
Bijar argitaratuko dogun ori, bertso eta guztikua da ixan be, eta idazkiñan edo idazteko makiñan idatzija. Gudari-mutillentzat ori, Basarri, lujo aunditxuba ezta ixango? Beste batzubetan, arkatzagaz eta al ixan dozun eran idatzita bidaltzen ixan dozu, eta alantxe zure enparauko gudari-lagunak be – L (Esteban Urkiaga, Lauaxeta).
Gudako kazetari lana egin, bera bezalaxe lubaki edo “mendi-tontorretan guda-oñetan” zebiltzan mutilei indarra eta adorea emateko egin zuen, harik eta 1937ko udan Bilbo erori eta Landetara ihes egin zuen arte.
Inor gutxik ezagutu eta aitortu izan badu ere, egun gogorra franko pasatu zuen Basarrik, lehenengo etsai indartsuagoaren aurka gudan, eta gero herritik urrun zazpi urte luzez. Lau urte inguru egin zituen Landetako pinudietan basomutil, muga aldera sarri inguratuz, herriminez. Bere guraso, senide eta lagunak etxera etortzeko eskatzen ari zitzaizkion: –“Gure ama gaixoa etxera etortzeko eta etortzeko ari zitzaidan beti, gauzak konpondu zirala-ta. Ez zitzaidala ezer pasatuko esaten zidan” –kontatu zigun 1980ko apirilean Zarautzen egindako elkarrizketa luze batean. Horrela uste nunbait ama alargun gaixoak, eta horrela nahi semeak ere.
1940ko urrian arriskatu ziren, hil edo bizi, Irun-Hendaia Pausua pasatu eta herrirantz abiatzeko. Baina amaren ametsak eta semearen usteak, denak ustel gertatu ziren.
Oraintxen dala sei illabete etorri giñan Prantzi’tik,
guraso maite biotz biguñak deika baigiñun etxetik.
Gure kabiak urre genitun guk Endaia’ko zubitik…
Irun’en zegon sare zabalak artu ginduzen erditik!
(Béjar-Salamanca, 1941.03-18)
Hartu aurrean eta Trabajadoreetara, behartutako lanetara eraman zituzten erruki handirik gabe:
Mirandatikan Madrida, eta gero Madritik Bejarra,
bagoi zarretan, txerrien gisan, etzan pasio ederra!
Erri ontako gure izakera daukat agertu bearra:
gose askorik ezta pasatzen, baizik beti bat bakarra.
(Béjar-Salamanca, 1941-03-13)
Madriletik Oiartzuna ekarri zituzten, eta handik Afrikako Seghanghara. Hura okerragoa zen, noski. Euskal Herritik urrun zegoen eta, bestetik, ez dirudi bizitoki berria aurrekoa baino askoz xamurragoa zenik, 1943ko martxoaren 4an bere lagun Tomax Uriarteri bidali zion gutunean hola baitio:
Aztu eziñeko Tomax maitea: Ona emen lorik gabeko gau amaitu eziñeko baten ondoren datozkidan burutapenak. Atzo ere euri eguna genduan eta gure aterpean kanpoan bezela egiten dualarik, ez gera geiegi atsedenduak.
Joanak joan, libre utzi zuten ordea behingoz, 1943ko ekainean. Sinistu ezin bazuen ere, Iñurritzako San Pelaio festetarako bere Zarautz maitera itzuli zen, zazpi urte luzeko amets gaiztoa gaindituta. 1937an etxetik alde egin, eta 1943ko ekainaren 26an heldu zen Zarautza.
1946. urtetik aurrera, Donostiako La Voz de España egunkarian hasi zen berriro aldian behin idazten, herritar Juaristi “Pipe-kalek” eskatuta. Gero, Zeruko Argian, Goiz-Argin, Arantzazun, herri-aldizkarietan eta abar astero, eta El Diario Vasco egunkarian egunero idatzi zuen.
Irrati gizona
Irratiko lanari dagokinez, astean ordubeteko irratsaioa euskaraz egiten hasi zirenean Joseba Zubimendi eta Ander Artzelus Luzear, 1932an, behin baino gehiagotan hots egin zioten irratira Zarauzko taldearekin batean, bertsoak kantatu edo hitzaldiren bat egin zezan, irratsaioa bete eta gozatzeko.
Gerra ondoren, 1949ko udazkenean, hasi ziren Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntasunez, Radio San Sebastian irratian Basarri, Jose Artetxe, Beorlegi, Maria Dolores Agirre, Milagros Bidegain eta talde bat irratsaioak egiten astero. Hitz egin eta bertsoak kantatzen zituen Iñakik. Zazpi-zortzi urte iraun zuen halaxe irratsaio hark.
Eta 1957an ekin zioten berriro, Donostiako La Voz de Guipúzcoa irratian, Basarri, Maria Dolores Agirre herritarra, Manu Oñatibia eta Enrike Zurutuza albaiteroak, Jose Mari Etxebeste, eta abar, ostiral arratsetan. Ordu hortan zain eta adi egoten zen jende asko ezagutu genuen.
Berak egiten zuen Nere Bordatxotik atalean, kontakizun eta albisteak eman ohi zituen, eta azkenean, bertso bat edo bi kantatu aurrez aipatu zuen gai bakoitzari bere moralina erantsiz.
64 urteko ibilbidea
Bizimoduak hartaraxe bultzata, beste zenbait ofizio ere bazuen Basarrik eguneroko lanbide, Aseguru kontuak adibidez. Baina kazetari izan zen ofizioz eta afizioz. 1931ko azaroaren 11n Euzkadi egunkarian argitaratu zituen bere lehen bertsoak (Nere arrebatxubari), eta egun berean Errijetatik sailean, Zarauzko kronika idatzi zuen. Azken idazlana, berriz, 1992ko azaroaren 2koa da, El Diario Vascon Kontu Kontari izenburuaz argitaratua.
Euskal kultura, bertsolaritza, herrietako jaiak eta herri kirolak izan ziren bere gaiak, nagusienik. Eta hirurogei eta gehiago urtez hitz egin eta idatzi zuen egunero, beti ere freelancer moduan.
Basarriren azken urteetako bizimoduaren laburpena egiteko, 1962-XII-30ean, Euskaltzaindiak antolatutako Bertsolarien Txapelketa nagusikoan, A. Irigoyenek “hiru bertsotan kontatu behar dezu zure bizitza” agindu zionean esandakoa gogoan eduki behar da:
Goguan artua det, ai, zer esan duan.
Lan pixkat egiten det periodikuan,
berriketaldi batzuk gero radiuan.
Familiko goxoan andrian onduan,
antxen bizitzen nazu al dedan moduan.
Erriz erri bertsotan ibili biarrak,
an azaltzen ditugu dauzkagun indarrak.
Gozatzen dira gazte eta berdin zarrak.
Eman dizkigulako ain doai ederrak,
Jaungoiko altsua, nik biotzez eskerrak.
Irugarrena ere kantako det garaiz,
tristurarikan gabe txit arpegi alaiz.
Guretzat iñun ez da biar ainbeste eiz,
milla duroren jabe izan ez arren iñoiz,
daukadan pixkarekin gustora bizi naiz
(Auspoa, 22. 147 or.)
Joxemari Iriondo
