Trabukoren kantako misterioak
Gazte denboran, kantari hasteko, aski izaten genuen lagunarteko edozein otordu edo festa. Behin eztarriak urratuxe ezkero, atzenerako han hasiko zen baten bat bazterretik: “Kanta zak Trabukona, hi” erreguka, goizuetarra nintzelako edo. Eta ezin baba, kantatu gabe utzi:
Goizuetan bada gizon bat
deitzen zaio Trabuko…
Eta zenbat aldiz ez ote ditugu kantatu, aurretik edo ondotik, urrutira gabe Ituringo Arotzarenak lagun dituztela. Izanez ere, horren ederki paratu zizkigun Mikel Laboak, hauspetik atera eta, biak elkarren ondo ondoan.
Patziku Perurena
2024-11-19
Trabukoren kantako misterioak –
Kantako gertalekuak
Aurreneko bertsoa, kantari izena eman diona, honela hasten da: Goizuetan bada gizon bat/ deitzen zaio Trabuko. Goizuetako lurrak dira, beraz, kanta honen orube. Hantxeko bazterretan gertatuak baitira kantako istilu guziak, eta hantxe bertan bizi eta sentituko dituzu zeuk ere beste inon baino barrenago:
Berdabio
Baina, zehatzago esan, Berdabio izan zen kanta honen lehen gertaleku neuralgikoa. Hangoa semea baitzen bertsogilea eta diru faltsu egilea ere, beste bertso batek dioen gisan:Berdabioko semia naiz ta, seme fortuna gabia. Beste bertso batean, berriz: Aranaztikan ekarri nuen/ dotiarekin andrea;/ hobe zukean ikusi ez balu/ Berdabioko atea. Lehen burdinola izandako basetxe baten izena duzu Berdabio, eta oraindik hantxe dago zutik betiko lekuan, gure Donostia handia isil-isilik urez hornitzen duen Añarbeko Urtegian goiti joanda, Oiartzungo lurrekin Goizuetak muga egiten duen erreka bazter batean. Eta bertaraxeago hurbilduz esateko: Eraingo erreka koxkorra Oiartzun aldetik Berdabioko erreka handira biltzen deneko zokoan bertan, urez Goizueta aldetik, errekaren ondo-ondoan. Hantxe aurkituko duzu Berdabio, bere belaso eta baratze koxkorra alde banatara dituela. Hamaika zeresan emandako etxea, batez ere burdinolen gauen mendetatik.
Aranatz
Beste bertso batek, berriz, honela esaten du: Nere andreak ekarri zuen Aranaztikan dotea. Hango alaba zuela, alegia, Berdabioko bertsogileak andre. Elamako lurrek muga egiten dute Aranatzekin, eta han, Ontseneko Inaxi Iparragirre amonak esana dizut: “Elama ortxe da bertan Aranztikan. Ta oroitzen naiz gure atta zenak nola erraten tzun: ‘Elama gañeku aizi ori urruxa da, orrek botatzen du’. Gure atta zena Ayenstarra baitzen, han Ayentsan yayua ta aziya; ta ori errateko kostumbria zun: ‘Elama aldeko aizia urruxa zela, euria botatzen tzula erruz”.
Elama
Bertso sail honetako gertakarien bigarren zentro neuralgikoa Elama izan zen, Berdabioko diru faltsu egileen delituari Trabukok han egindako hilketa gehitu baitzitzaion. Hurrengo bertso ilunak, hala aipatzen digu: Ongi ongi oroitu adi zer egin yuken Elaman./ Difuntu orrek izandu balu/ yarraikillerik Lesakan/, orain baño len, egongo itzan/ ni orain nagoen atakan. Badirudi lesakarren bati bizia kendu eta, isilpean gordea zuela Trabukok Elaman.
Lesaka
Eta ez hori bakarrik. Gero ikusiko duzu Lesakako elizan egindako lapurreta bategatik izan zirela aurren-aurrenekotz Goizuetako kartzelan sartuak kanta honetako protagonistak, eta delitu hori aski ez, han bertan zeudela, diru faltsu egiletzat salatu eta, handik hurrena Iruñeko kartzelara eramanak.
Kontuak hola, kanta honetako pasadizoak Goizuetatik Artikutza alderako baso ilun horietan gertatuak dituzu, labur esateko, alde batera Errenteria eta Oiartzun, eta bestera, Aranatz eta Lesaka dituztela muga.
Ahozko kontu xahar batzuk
Ondoren, dokumentu zaharrekin kontrastatu aurretik, ikus ditzagun ahozko konturik nabarmenenak. Nolabait esan, Berdabioren diru faltsua eta Trabukoren hilketa baitira kanta honetako bi txirikorda neuralgikoak, eta nik ere halaxe jaso dizkizut hemen, ahal bezala laburturik.
Diru faltsua egiten zuela Berdabiok
Kontaera honek, Berdabioren emazteak berak ikusia, lehen eskuko kontaera dirudi. Izanez ere, senarrak diru faltsua non eta nola egiten zuen zuzen-zuzenean ikusia izan balu bezalaxe kontatu baitzidan aurreneko aldiz Inaxi Iparragirre amona xalo Ontseneko bordakoak, 2004ko uztailaren 23an Aranatzen:
Gure amari Berdabion kontu orik berritzia gustatzen zitzaion. Ta kontatzen zigun, nola gizon orrek atetzen tzun kobria, Berdabioko onduan. Kobre ura, urtu egitten omen tzun, sua eginta urtu. Ta, gero galbai batin idortu.
Bakarrik gero, ekartzen ziolikan dirua, etziola erratten nondik ekartzen tzun, ta andria zagon zelakortua: “Unek niri nundik ekartzen dit diru au?”… Ta bazun kuriosidadia yakitteko.
Ta ordun gogotu zitzaion, egiñ bear ziola paratu irin xako bat xolukin, nunbattere, berak etzakilikan, morralan azpin edo gibeleko aldin. Ta lanera bazoielikan senarra, iriña ixuriz bidin, errestu aretatik allegatu zen minazolura.
Ta an kusi men tzun su eder bat eginda bere senarra; galbayin idortzen ari zela kobria, diru itteko materiala.
Dirua faltsutzeko meazulo sekretua
Badirudi Berdabio jaunak bazuela, nonbaitean, bere martingalarako meazulo sekreturen bat, inortxok ere ez zekiena. Berak beste inork ez zekiela dio On Manuel Lekuonak[1]: “Pero la leyenda supone, que no era plata, sino oro. Oro puro de una mina que sólo él conocía”.
R. M. Azkuek herriaren ahotik jasotakoak ere halatsu dio[2]: “Dicen que tenía una mina de oro”. (…) “Non da urrezko mina ori?”. “Nere auntzak egunero pasatzen dire minaren gainean”.
Goizuetan, Elamatik nahiko bertan dagoen Gorostin baserrira jo nuen, 1992ko azaroaren 26an, eta beste gauza polit askoren artean, hauxe kontatu zidan amona Luisa Zozaiak[3]: “Berdabio orrek bitxi ona billatzen emen zun ortxe bean, Labetako ortan. Labetako gañeko alden an emen da zuloa oandikan. Ala esaten baita: ardik azkazalakin atetzeko modun zela bitxi ori paraje ortan”.
Hara zer esan zidan, berriz, Jesus Eskudero goizuetarrak, kontu honetaz Leitzan hizketatu nintzenetan:
Berdabiori ez emen zeteon aittortuazi sekulan, diru itteko urrea nondik atetzen zun. Esaten emen zien, goizen eun sentin lenbiziko ollarran kukurrukuk yotzen zun lekun zela, ta auntzak azkazalakin atetzeko modun. Billazak ik!… Gero gure attonan attona zenak eta, pao zar baten zulon arrapatu emen zittizten Berdabio orren erremintak, mazeta ta zizela ta auskalo zer zittun; biño urrediruik ez arrapatu iñork!…
Diru faltsu egilea zertatik galdu zen
Nabarmen gailendu den kontaerak dio Trabukok salatu zuela eta hartatik galdu zela diru faltsu egilea. Eta gizaldiz gizaldi gorde diren bertso aleek ere, nondik nahi begiraturik, Trabukoren saldukeria hori paratzen digute beti begiaren ninian.
Bestelako kontaera apainik ere bada ordea. Hara On Manuel Lekuonak zer esaten zigun, lehendik ere aipatu dugun Tesoros Legendarios hartan[4]:
Que con el rico metal acuñaba moneda, y con aquella moneda iba su hija al mercado de Bayona a realizar compras. Y que una vez llevaba la moneda tan recién acuñada, que se le notaba el calor del crisol, y a la observación de aquel calor tan extraño, ella contestó inocente, que su padre la había acuñado y que acuñaba cuantas quería.
Baina, politegia dirudi kontu horrek, ahoz ahoko usadio hutsekoa izateko. Politegia eta beroegia, herritar xuhur batek kontatua izateko: ”Una vez llevaba la moneda tan recién acuñada, que se le notaba el calor del crisol…”. Zuri ez dakit, baina, niri behintzat, ederregi iruditzen zait pasarte hori, esku ikasi baten apaindura ez izateko.
Hala ere, kontaera horri irmo eutsi izan dio beti Juan Mari Lekuonak, honako honela ere aipatzen omen dela esanez[5]: “Berdabioren alaba Goizuetara joan omen zen ogi bila. Pagatzerakoan diru berria atera omen zuen. Orduan dendariak esan omen zion: ‘Auxen da diru berriya’. Eta neskatxak: ‘Bai, gure attak itxin itten du’. Hori zela eta galdu omen zen Berdabio”.
Hara kontu politegi horren beste aldaera, 97 urteko aitona Karlos Eskudero Berdabiokoari neronek Errenterian jasoa, 2009ko buruilaren 10eko iluntzean:
Berdabiok urre dirua itten emen tzun, ta andrek galdu men tzun. Dendara yon emen tzen –eztakit Oiartzuna yoin tzen o Goizutara yoin tzen–, ta dendakok esan emen tzin:
–Auxen diru berria!
–Bai, gure gizonak bart arratsen iña!
Elaman Trabukok hildako defuntua
Berdabioren salataritzat jotzeaz gainera, hilketa ilunen bat leporatzen zaio Trabukori, disimulu samarrean bada ere[6]:
Goizuetan bada gizon bat
deitzen zaio Trabuko.
Itzak ederrak, biotza paltso
sekula etzaio faltako:
egin dituen dilijentziak
berari zaizko damuko.
Ongi ongi oroitu adi
zer egin uen Elaman.
Difuntu orrek izatu balu
yarraikillerik Lesakan,
orain baño len egongo itzan
ni orain nagoen atakan.
Hori da hori, bertso paratzailearen maina, esan behartakoak erdizka esanez, osoan esan balitu baino mila bider sarkorrago uzteko! “Oroitu adi zer egin uen Elaman?… Difuntu orrek izandu balu, yarraikillerik Lesakan?…”. Ez baitu garbi esaten, inork hilketarik egin duenik, eta are gutxiago hilketa Trabukok egina duenik. Baina, hori dena eta askoz gehiago esanen balizu bezala uzten zaitu ikasmin gorritan, zeure zentzu morbosoak ilunpe amaigabean galduak dituzula… Horri esaten diot nik estiloa, hizketako indar eliptikoa, gaurko ahoxuri erretorikoak sumatu ere egiten ez diguna.
Ez da harritzeko, beraz, izatez Berdabiorenak diren bertso hauek, herriak maizenik Trabukoren kanta balira bezala ahotan erabili izana. Hain juxtu, Trabuko salatzen deneko bi bertso horietan biltzen baitute lehen kargamen tragikorik ilunena. Eta horrexegatik beragatik ageri dira bi bertso horiek beti oroimenerako ardatz, gizaldiz gizaldi herriak han eta hemen buruz jaso dituen kantaera zahar guzietan.
Bada, ordea, herriak sortutako beste bertso lau puntuko gaztea, Berdabiok bi bertso haietan esaten zuena, bakarrean bilduz askoz gordinago biribildua. Hona, osaba Batista Perurena bertsolariari neronek Leitzan jasotako kantaera zabalduxea:
Aizak Trabuko, goguan al dek
zer egin huan Elaman:
gizona hilda bizkarren hartu
errotazpira eraman.
Orain bezela gizon jatorrak
izan baziran Lesakan,
Luzaro hitzan egon biharra
Orain ni nagoen plazan.
Horratx memoriaren galera, nemotekniaren joera berrira egokitua.
“Berdabio” eta, Iruñeko kartzelara (1747)
Ahozkoak ahozko, Goizuetako udal eta eliz artxiboetan deusen zuztarrenik hartzen ez eta, etsi hartuxe ondoren, Iruñeko Artxibo Handira jotzea erabaki nuen Goizuetako eskribau guzien inbentarioak aztertzera, banan-banan, 1850. urtetik hasi eta atzeraka. Hamarren bat urte igaroko nituen gutxienez, libre nuen aldiro joanez, ehizakurra erbi surrean bezala. Ez nuen libertsio faltarik izaten, paper tarteko beste mila kontu zaharrekin, baina, irrikaz nindukan guzizko harenik ez azaltzen ordea inon.
Uka, halere, nik: orriz orri, lerrorik lerro, hitzez hitz… Ez nahi ordu, baina bai azaldu ere atzenerako. Sekulan ez zait ahaztuko nire begi larrituok Echagarai eta acusados de monederos aurreneko aldiz esaldi berean uztarturik ikusi zituzteneko ikara hura. Nola bihurtzen ote da gure gogoan hamar urteko nekea segundo bateko poz? Begira nolatsu[7]: Goizueta: Zabaleta: Rolde de los Gastos originados en las prisiones, dilixencias y conduzion a las Carceles Reales de Jossef de Echagarai y consortes acusados de monederos.
Tximistak jo, bista galdu, eta berriz atzera mundua ikusten denean bezalatsu ikusi nizun Etxagarai hori, aurretik Iruñeko kartzela eta ondotik diru faltsu kontuak zituela, esaldi berberean! Aldez aurretik ikusitako hamaika auzirengatik bai bainekien Etxagarai hori Berdabioko zela. Pentsa!… Baina, dokumentuaren epigrafea besterik ez zenuen hori. Horren segidan, egunez egun, alde bat jo bestea jo, delituaren aztarren bila nola ibiliak ziren azalduz, gastuen zerrenda osoa egiten baitu, 1747ko abenduaren 22an hasi eta 1748ko otsailaren 7ra arte. Banuen libertsio ederra, banuenez, beste urte mordoska baterako.
1748ko dokumentu osoaren hasiera
Ez dizut esanen mami handiko dokumentua denik, baina bai orduko ibilerak franko poliki azaltzen dizkizula. Eta oraingoz behintzat, hainbesteko morboa sortu zuen gai honi buruzko dokumentu hoberik ez izatean, ezin utzi erne demonio irakurri gabe. Hona non duzun hasiera:
Cuenta puntual que formo yo Joseph Antonio de Zabaleta Theniente de Alcalde de esta Villa de Goizueta el presente año de 1747 de el gasto que se ba originando en la adberiguazion de el delito de fabricadores y expendedores de dieciochenos de que son indiziados Joseph de Etchagarai, Joseph de Quillaberri, Gracian de Echeverria y Juan Antonio de Navaz presos, y conduzión de estos desde esta Villa a las Cárzeles Reales de la Ciudad de Pamplona, siendo separada la de el gasto ocasionado en las diligencias practicadas al principio de su prisión, a instancia de el Alcalde de la Villa de Lesaca a resultas del robo de las lámparas de la Iglesia Parrochial de ella, que aunque suplió esta Villa por aquella se le ha remitido quenta indibidual pidiendole su restitución.=
–Dia 22 de diziembre de 1747 en que fue reconocido el cubierto de el término llamado Yaiacomeaca Jurisdición de esta Villa de Goizueta, razón de las personas que se ocuparon en él, desde las seis de la mañana hasta las tres de la tarde, donde se hallaron los instrumentos de moldes y efectos al parecer de fabricar moneda de dieciocheno.
Horratx hasieratik bertatik, lehen ahozkoetan azaldu ez den datu zehatz franko. Diru faltusaren izena: dieciocheno. Berdabioren izena eta lagun gaizkileenak: Joseph de Etchagarai, Joseph de Quillaberri, Gracian de Echeverria y Juan Antonio de Navaz presos. Lesakako elizan egindako lapurreta: Robo de las lámparas. Diru faltsua egiten zuteneko meatzuloa: Yaiacomeaca. Ageri denez, han bertan aurkitu zituzten diru faltsua egiteko erremintak: instrumentos de moldes y efectos al parecer de fabricar moneda de dieciocheno.
Hori baitzen delitua: zilarrezko dieziotxenoak, limatu edo koskatu, eta zilar harekin zortzi aldiz balio gutxiago zuen erreal arruntari zilarrezko bainua ematea, edo bestela esan: erreal arrunta zortzi ahalako balio zuen zilarrezko erreal, zortziko, bihurtzea.
Goizuetatik Iruñera presoak aberetan
Dokumentu honek erakusten duen beste gauza, garai hartan Goizuetatik Iruñerako bidea nolatsu egiten zen. Bitarte horretan hiru pausaleku edo ostatu ageri dira nabarmen: Leitza, Ihaben[8], Otsakar (edo Antsoain). Hara nola egina zizuten Goizuetatik Iruñerako bidea:
Dia 25 de Diziembre salieron de esta Villa (…) llegaron a la Villa de Leiza para las dos de la tarde y no pudieron continuar el viage por mal temporal en cuyo meson la comida de los tres Regidores, nuebe guardas, dos arrieros, quatro reos, zena de la noche de este dia, desaiuno del dia siguiente, piensos de las siete cavallerias y provisión que tomaron para el camino les costó 56 reales.
Dena den, Iruñeko Kartzelara girgiluz loturik aberetan zeramatzaten goizuetar haien aipamenik ez da egiten Leitzako udal kontuetan. Nola moldatzen ote ziren elkarrekin, girgiluz lotuta zihoazen lau akusatuak eta beren zaindariak? Zer kontatzen ote zioten elkarri, nola begiratzen? Filmaturik balego! Norbaitek liluraz filmatuko balu!!…
Hurrengo eguneko bazkaria, 28 erreal kosta zen Ihabenen: …de los tres Regidores, nuebe guardas, dos arrieros, quatro reos, y piensos de las siete cavallerias, en el lugar de Yaben. Bazkalondoan, berriz: …continuaron el viage y para la noche deste dia llegaron al lugar de Ansoain y la zena de los nuebe y la de los reos, camas, piensos de las siete cavallerias y desaiuno de el dia siguiente costo 40 reales.
Biharamunean, abenduaren 27rako, llegaron a la Ciudad de Pamplona donde se detubieron hasta el dia 29, cuia tarde salieron atzera Iruñetik Goizueta aldera.
Baina, abenduaren 27an, hara zeinen datu polita jasotzen duen memorialak: En este día llegaron a la Ciudad de Pamplona donde se detubieron hasta la tarde de el dia 29, los tres Regidores y quatro guardas con las quatro cavallerias (habiendo buelto luego los dos arrieros con sus cavallerias) con mandato de la Real Corte a resultas de haverse refugiado al Sagrado, Joseph de Echagarai… Baina, zer esan nahi ote du xuxen “refugiarse al sagrado” horrek:
Berdabiok zaldi gainetik “eliz babesera” jauzi
Trabukoren kanta aztertu nuenean, “refugiarse al sagrado” kontzeptua behar bezala argitu gabe utzi nizun, nahiz liburua argitara baino lehen, batek baino gehiagok adierazi zer esan nahi zuen. Oker ez banago, Mikel Olano izan zen borondate oneko oharra egin zidanetako bat. Baina gero, liburua argitara ondotik bidali zizkidan argitasun guziak Jon Alemanek, nire hutsa eta despixtea emendatzeko, Iruñeko Eliz Artxibora joanda behar zituen (eta nituen) datuak atereaz:
El fiscal General de estte Obispado dize que haze mas de un año que trayendo preso a las Carzeles Reales de esta Ciudad a Jph de Echagarai natural de la Villa de Lesaca, y al pasar cerca de el Combento de San Anton de ella, saltto de la caballeria en que benia y se arrojo al lugar Sagrado de donde fue extraido con licencia berbal de Vmd â instancia de la Real Corte.
Nola ez bada eskertu, Jonen azalpena!: “Al Sagradora biltzeko, aski izaten omen zen honetako tokiren batean gordetzea: eliza, konbentu, kanposantu, ermita… nahiz erdi eroria egon. Gainera ez omen zen elizan sartu behar izaten, hegazpean sartzea aski. Gero, beti autoritate sekularrak eskatu eta Elizako baimenarekin eramaten omen zuten. Nola nahi gisa, “asesinato aleveso” edo elizan ebatsia izatea eta horrelako krimenetan ez omen zuen eraginik elizaren pean gordetzeak”.
Horixe zenuen Berdabioren kasua ere:
Vistos estos autos con el allanamiento del Defensor de la Jurisdicion Real fallamos que devemos declarar y declaramos que Josseph de Echagarai refujiado al Combento de San Antonio Abad de esta Ciudad y recomendado de horden nuestro en las Carceles Reales a nuestra disposizion goza del asilo de la hinmunidad Local y que como tal ha sido y es Reo de la Jurisdicion ecclesiastica hordinaria que ejerzemos y en su consecuencia y dicho allanamiento lo mandamos relajar de dha Carzelaria y entregar â Don Esteban de Garralda (…) para que con los ministros nezesarios a la seguridad de la persona de dho refujiado la restituia al espresado Combento de San Anton (…) Proveio y mando lo sobre dho el S.r Dr Dn Miguel Ignacio de Luquin Provisor y Vicario General de este Obispado en Pamplona en Camara a veintte y dos de Maio de mil settos quarentta y nuebe ante mi, Juan Angel de Echeverria=
Beraz, Jon Alemanen mesede gaitzari esker, orain badakigu inolako kargurik gabe Joxepe Etxegarai Berdabio 1749ko maiatzaren aurrenetan atera zela kartzelatik, urtebete inguru itzalpean pasa ondoren, Lekuonatarren kontaera asmatuak hankaz gora utziaz.
Pobrezakoa, beste sententziarik ez
Honelaxe dio akusatuen pobreza erakusteko, eskribau eta epaileek burutu zuten lanaren izenburuak[9]: Prozeso de Joseph Quillaberri y consortes contra el señor Fiscal y los Curiales sobre pobreza. Eta horren ondotik, hara nola hasten den eskuizkribua aurreneko orrian:
Joseph de Quillaverri natural de Larraum en francia, residente en la casa de Berdabio termino de Goizueta, Gracian de echeverria natural de Azparren en francia y residente en Irun, lo prendieron en dicha casa de Berdabio, Juan Antonio Navaz, natural de Zubieta residente en dicha casa de Berdabio, Joseph de Etchagaray natural de Lesaca, residente en la dicha casa de Berdabio, presos acusados de ser complices en espender moneda falsa, dicen que en lo que se les imputa no tienen culpa alguna y son unos pobres mozos que ace algun tiempo residen en dicha casa de Berdabio, y se allan padeciendo en la prision, sin medios ni disposición alguna, y es preciso defenderlos en dicha causa contra el fiscal de Vra. Magd. y no lo podran acer que no sea asistiendoseles por pobres por los curiales de Vros. Tribunales Reales en dicha causa.
Eta kontuak hola, legeak agintzen duen gutxieneko janari apurra emateko: declarando por pobres se les asista con el socorro hordinario de a dos tarroas (sic) por dia a cada uno de los quatro suplicantes. Opor bete janari, beraz, egunean bitan. Gutxi zela badakigu, baina, nolako potajea ematen ote zioten? Gai honetaz galde egitean, hara NAHko buru den Juan Jose Martinena jaunak berak emandako argitasunak:
La información de pobreza se realizaba para no pagar los gastos del proceso -abogado, procurador, tasas judiciales, etc.- igual que se hace en la actualidad; normalmente, la misma declaración servía también para que, una vez en la cárcel, se les alimentase con el rancho común, que se pagaba con cargo a la Real Hacienda, en lugar de la comida especial que se servía a los presos “de pago”.
Kontuak hola, esan liteke pobreza aitorpena presoek berek eskatua izan zela. Nolanahi ere, pobrezako sententzia hori eman zen arte, 1748ko abenduaren 24ra arte, gutxienez, kartzelan egonak zirela badakigu lau akusatuak, eta mixeria samarrean gainera, Berdabioren bertsoak dioena[10] sinestera:
Zorriak eta arkakosuak
arratontxuak nagusi,
denbora batez erran biartzunak
au biar nula ikusi
Zeruko aita lagun nazazu
ezin noayake igesi.
Berdabioren familiako kontu batzuk
Berdabioren familiako aztarren franko ematen dute bertsoek, eta iraizean diotena hona arte dokumentuetan ikusi dituzun datuekin alderatuz gero ere, kontuak arrunt ongi uztartzen dira. Hara pasarterik nabarienak, zeure ikasmina goxatzeko:
Berdabioren jaiotza, heriotza, miseria
Aurrekoz ere, Etxagaraitarrok aspaldiko zainak bazituzten Berdabion. Kantako Josef Etxagarai zoribeltzeko honen aita Juan ez ezik, aitona Migel ere hangoa baitzen; eta baita Joanes Etxagarai birraitona ere.
Nahiz Berdabion bizi, “de oficio labrador”; isilpean zeraman, beraz, bere meatzari lana, eta bere bost seme alabak bezalaxe Lesakan bataiatua izan zen:
A primero de Henero de mil setecientas y diez Bapte. a Juan Joseph de Echagaray hijo legítimo de Juan de Echagaray y Jacinta de Alorburu, fueron padrinos Don Juan de Ariztegui y Ursula de Macazaga, hízeles notorio el parentesco esperitual y firme = Don Miguel de Ubiria.
Berdabioko senide guzietan, gure protagonista bakarra zen Lesakan bataiatua. Beste guziak Goizuetako elizako pontera jasoak izan baitziren. Hona beste senide baten jaiotze agiria:
A nueve de Mayo del año de 1702 baptize yo Don Juan Alduncin Presbítero veneficiado de la Parrochial de la Villa de Goizueta a Fermin Josef Echagarai hijo lexítimo de Juan de Echagarai y Jacinta de Alorburu, siendo padrinos Fermin de Iriburrun y Dª Simona de Huarte; diéronle el nombre Fermin Joseph y les advertí el parentesco espiritual y por la verdad firme.
Aurrekoa Juan Joseph, oraingoa Fermin Joseph… Honenbeste Joxeren tartetik, nola jakin gero, gure kantako Joseph nor zen? Arrunten aisa: nacido en 1710 eta natural de Lesaca ez baitzen Joan Joseph hura besterik. Huraxe genuen istorio ilun honetako protagonista, askotan gertatzen den bezala, bataio harriko Joan Joseph hartatik, hasierako Joan hura galdu eta, gero ahozko usarioan Joseph hutsarekin gelditua.
Munduko ardaila guziak Joxepe izenarekin irago ondoren, ordea, hil zenean berriz eskuratu zuela dirudi izen osoa. Baina paper hutsean, berriz ere. Goizuetako eliz artxiboan, heriotz agirien liburuan, 84 orri atzean, garbi ageri baita bataioko Juan Joseph hura:
En la villa de Goizueta a los seis dias del mes de Noviembre de mil setezientos setenta y uno murio Juan Joseph de Echagaray, aviendo recivido todos los santos sacramentos, y no testo, y por la verdad firme: Don Ignacio Jacinto de Aldunzin.
Horixe zenuen gure Berdabio sonatua, familiako aipamenik batere gabe, bakardade gorrian hildakoa, 61 urtetan. Lesakan 1710ean jaioa bazen, urte horiek beharko baitzituen hil zenean. Arreba Manuela Inazi ere, urtebete lehenago, 1770ean, hila zuen en la caseria de Chamora, Goizuetan. Baina anaia zein etxetan bizi ote zen? Edo etxerik ezean, batean eta bestean eskean?… Baliteke hori ere, heriotz agiri horren bazter oharrak erakusten baitu ederki, mundu honetako azken egunak nolatsu emanak zituen: Juan Joseph Echegaray, pobre. Hecho los oficios en 30 y 31 de enero de 1784 de que certifico yo Don Ramon Juaquin de Huarte, Vicario al tiempo de la celebración de dichos oficios. Hortatik atera nolatsu biziko zen? Dirugilea bera atzenean eskazale.
Berdabio kartzelatik atera zelako berriak
Hala diote Ajustamiento de cuentas entre Joseph de Iñarra y Juan Miguel de Echagaray esanez hasten den eskuizkribuko[11] bosgarren eta seigarren puntuek:
5.- Yten cinco pesos pagados a Josef de Echagarai con sabiduría del espresado Juan Miguel Echagarai a quenta de la legítima que tenia que aver en la misma herencia de Berdabio los quales le fueron entregados al tiempo que salió de la prisión que estubo en las Carceles Reales.
6.- Yten treinta y ocho reales fuertes que con sabiduría del espresado Juan Miguel Echagarai entregó Josef Iñarra al espresado Josef Echagarai a quenta de la legitima despues que salió de la dicha prision para acer un par de calzones, jubones y polainas por la grande necesidad que al tiempo padecía.
Kontuak horrela, argi dago herentziako paper hori egin baino puskaz lehenago kartzelatik aterea zela Berdabio, lehen “refugiarse al sagrado” atalean hobeki ikusi bezala.
“Aranaztikan ekarria, dotearekin andria”
Baina nor ote genuen bere izen deituraz: Lehen Navaz zubietarraren zorrak aipatzerakoan, halaxe aitortu dizu eskribauak: “Josefina de Bergara muger de dicho Josseph Echagarai”
Beste bertsoetako batean hala dio Berdabiok[12]: “Aranaztikan ekarri nuen/ andriarekin dotea”, edo beste kantaera batzuetan “Nere andreak ekarri zuen/ Aranaztikan dotea/ obe zukean ikusi ez balu/ Berdabioko atea”. Nor ote zen andre aranaztar hura? Ikus dezagun aurrena andrearen gurasoen ezkontzako agiria Aranazko elizan:
En tres de Agosto de mil setezientos y dos años aviendo dispensado la Santidad de Clemente XI el Ympedimento de consanguineidad de tercero en quarto grado por una parte y de quarto en quarto por otra entre Lorenzo de Vergara y Maria Josepha de Vicuña natural desta Villa y hechas las tres amonestaziones que manda el Santo Concilio de Trento en tres dias festivos al tiempo del ofertorio de la misa popular y no resultar impedimento alguno, fueron casados y desposados por palabras del presente que hazen verdadero Sacramento de matrimonio hallandose presentes por testigos D. Pedro de Olague D. Geronimo de Larrayn y otros a una conmigo el Rector que firma.= Don Martin de Borda.
Berdabioren andrea eta bere senideak, goiko ezkontza horretatik sortuak, honako hauexek izan ziren: Martin Joxepe 1702ko urriaren 29an, Joanamari 1704ko maiatzaren 6an, Malen 1706ko garagarrilaren 12an, eta Ana Joxepa 1708ko maiatzaren 30ean jaioak. Atzeneko senide hauxe zen gero Serafina izenez Berdabioren andre izanen zena. Hala dio bataioko agiriak: hija lexitima de Lorenzo de Vergara y Doña Josefa de Vicuña; fueron padrinos: Pedro de Vicuña y Fca. de Irisarri (…) firma, Don Martin de Borda.
Horratx nor zen, bada, gure Berdabio sonatuaren andrea. Elizako agiri horietatik, ale batean ere ez du esaten, ordea, zein etxetan jaioak ziren senide horiek.
“Or uzten ditut: bi seme ta iru alaba”
Beste bertso batek honela dio[13]: “Azitzekoak or uzten ditut,/ bi seme ta iru alaba./ Jaun zerukoak adi dezala/ oien amaren negarra!”. Hori bai bete-betean datorrela eliz artxiboko paperekin. Hamaika joan-etorri egin, eta mila aztarrika atera ondoren, hona Aranazko eliz artxiboan aurkitu ditudanak:
- 1738ko abuztuaren 21ean jaioa Mª Francisca.
- 1741eko abenduaren 28an jaioa Juan Thomas.
- 1742ko urriaren 5an jaioa Agustina Vicenta.
- 1744ko urriaren 16an jaioa Ana Mª Carmen.
- 1746ko abenduaren 26an jaioa Juan Josef.
Horratx, juxtu-juxtuan “bi seme ta iru alaba”. Bostak Joxepe Etxagarai eta Josefina Bergararen seme-alabak. Horiexek dira, aita kartzelara sartu zutenean, amarekin negarrez Berdabion gelditu zirenak. Zaharrenak bederatzi urte, eta gazteenak, aitaren izen berbera ipini ziotenak, urtebete eskas. Bostak amari soinetik tiraka bizi ziren umegorriak. Pentsa nolako animoarekin geldituko ziren gaixoak, Berdabioko errekazoko ilun hartan, zerua goian eta lurra behean, beste anparorik gabe, aita eta bere hiru lagunak Iruñeko kartzelara girgiluz loturik eraman zituztenean.
Beste seniderik ez da ageri elizako paperetan, baina bost haur horiek Aranazko elizan bataiatuak izan ziren. Itxura batera, behintzat, Berdabiotik Goizueta bezain eroso baitator Aranatz, eta horrez gain, amaren etxalde eta ahaideko mordoa ere, hangoak izaki. Eta nire esanaz ez bazara fio, hona senide horietako baten jaiotzako agiriak zer dioen Aranazko elizan:
En tres de Octubre del año mil setezientos quarenta y dos bautizó con mi licencia Don Jeronimo de Larrain a Agustina Vicenta de Echagarai hija lexitima de Joseph de Echagarai y Josefina de Bergara, conyuges y habitantes en Verdabio, siendo padrinos Don Vicente de Vicuña y Agustina de Echagarai, y adbertiendo el parentesco espiritual (…) firmo. Don Vicente de Vicuña[14] Cura Ynterino.
Berdabion bizi zirela, alegia, eta maizter gainera; etxaldearen jabe izan balira, habitantes horren ordez dueños paratuko baitzuen apezak.
Berdabioren lagunen atzetik
Akusatuen pobreza deklaratzeko sententzia honela[15] hasten da:
Joseph de Quillaverri natural de Larraum en francia, residente en la casa de Berdabio termino de Goizueta, Gracian de Echeverria natural de Azparren en francia y residente en Irun, lo prendieron en dicha casa de Berdabio, Juan Antonio Navaz, natural de Zubieta residente en dicha casa de Berdabio, Joseph de Etchagaray natural de Lesaca, residente en la dicha casa de Berdabio, presos acusados de ser complices en espender moneda falsa.
Hona arte Berdabioko Joseph de Etchagaray jaunaren segizioa besterik ez dizut egin. Honatx beste hirurena:
Larraine: Joseph Kihillaberri
Hara zer aitortu zion 1740an Lesakan, Pedro Gomez eskribau iruñarrari[16]:
Joseph de Quillaberri natural frances del lugar de Larraun del valle de Sola, residente estos años en la erreria de Elama de edad que dijo ser de cuarenta años poco mas o menos (…) dijo que con motivo de ser de empleo menaquero en Elama ahora unos veinte años conocio a Dª Manuela Aristeguieta como dueña y señora de ella.
Badakigu beraz 1700 aldean Larrainen jaioa zela, eta berriz ikusiko duzun bezala, 1720 alderako Elamara meatzari etorria zela ere bai:
Art. 2: que según haze memoria ahora unos veinte años llego por primera vez a la erreria de Elama, y la tenia en arrendación Pelaio de Retegui, quien la tuvo como cinco o seis años; después conocio por arrendador a Fco de Retegui tambien vecino de Oiarzun dueño de la casa que alli llaman Pastero, y después de estos la tubo otra temporada Clara de Zulainca, vecina de Renteria, y actualmente de tres años a esta parte, la tiene arrendada Martin de Aristegui vezino de Echalar.
Kontuak hola, Joxepe Killaberri gaztea, hogeiren bat urte zituela, aurreneko aldiz Pelaio Erretegi alias Pellodiru oiartzuar olajaunaren meatzari etorria genuen Elamara, baina, geroztik ere bazuen bere gainetik hamaika olajaun eta olandra bertan ezagutua.
Hazparne: Gratian Etxeberria
Berdabioren beste laguna hazpandarra genuen. Sortzez hangoa zela esaten baita Grazian Etxeberria: Natural de Azparren en Francia y residente en Irun. Baina pobrezako sententzian ageri diren zortzi testigu goizuetarretatik ale batek ere ez du ematen hazpandar honen beste berririk: Por lo que respecta a Gracian de Echeverria nada puede declarar por no conozerlo. Badirudi lau akusatuetan arrotzena zela Goizueta aldean. Irunen bizi zela esaten denez, nik uste, Berdabiotik Oiartzun edo Irun alderako joera handiagoa izanen ote zuen, Goizueta alderakoa baino.
Baina, ageri ote da haren jaiotze agiririk Hazparneko elizan? Bai, hango elizako liburuak erne behatu eta, Xabier Elosegi prestuak jakinarazi didanez, 1707ko apirilaren 3an sortua omen zen Gratian de Etcheverry, eta gurasoak Joannis de Etcheberry eta Catharine de Berhouet omen zituen.
Zubieta: Juan Antonio Nabaz
Berdabiora biltzen zen beste laguna, Juan Antonio Nabaz, pobrezako sententziak zioenez: natural de Zubieta genuen. Ageri ote da honen aztarrenik Zubietako elizan? Bai, zerbait aurkitu dut: Nació en el año de 1707 a los catorze dias del mes de agosto. Gurasoak, Martin Nabaz eta Ana Maria Saldias zituela: dueños de la casa de Alabatea, eta seguru hantxe jaio izanen zela Juan Antonio bera ere; atautxi-amautxiak, berriz: Joan Antonio Hualde eta Joxepa Sagardía dueños de las casas de Larraña y Echeverria zirela dio bataioko agiriak.
Arreba bat ere bazuen, Maria Josepha, 1702an jaioa, eta gurasoez gauza bera dio: dueños de la casa de Alabatea. Honen atautxi-amautxiak, berriz, hona nor izan ziren: Phelipe de San Miguel y Maria Josepha de Santesteban, hijos de las casas de Zubieta y Salsa.
Senide gehiago ere izanen zituen, beharbada, baina, ez dut Zubietako elizako paper zaharrak patxadan begiratzeko betarik izandu. Bai ordea, eskribauen protokoloak ikusteko Iruñeko Artxibo Handian, eta han bai azaldu zaidala uste gabeko datua, Nabaz zubietar honena[17]:
En la Ciudad de Pamplona y dentro de las carzeles reales de este reyno a veinte y uno de Noviembre de mil setecientos cuarenta y nueve ante mi el esno real infracrito y testigos que avaxo seran nombrados parezio presente Juan Antonio de Navaz natural de la villa de Zubieta preso en estas dichas carzeles, y propuso tiene que haver en Josseph Echagarai natural de la villa de Lesaca dueño de la casa llamada Berdabio sita en el varrio de Articuza juridizion o termino llamado Anizlarrea veinte pesos de a ocho reales los que le estava deviendo al otorgante fulano Egurzegui vezino del valle de Oyarzun por los jornales de haver reduzido a carbon varias porziones de montazgo de quien cobro dicho Echagarai mediante orden que dijo tener de este otorgante= en Josefina de Bergara muger de dicho Josseph Echagarai treinta pesos tambien de a ocho reales que le tiene entregados para guardar en dos ocasiones, veinte pesos en una, y diez en dos de a zinco, que componen dichos treinta; y mas en la misma Serafina el valor de una carga de arina de trigo que le entrego en su dicha casa de Berdabio dos dias antes de la prision del otorgante, que fue a mediado poco mas o menos del mes de diziembre del año pasado de 1747, a prezio de seis reales y medio el rovo, a cuio respeto bendia en la Erreria de Elama= en Juan Bernardo de Amitesarobe natural de la ciudad de San Sebastian administrador que fue de dicha Erreria de Elama puesto por Don Miguel de Tarbe vezino de la misma (…)”.
Trabukoren inguruko aztarnak
Behin sortu bazen, sortu, zenbat aldiz aipatua izan ote da honako bertso mutur hau? “Goizuetan bada gizon bat/ deitzen zaio Trabuko”. Nik neronek, lan honetan bakarrik, auskalo zenbat bider aipatu izanen dudan, hasieratik hona arte! Baina zein demonio ote zen zorioneko Trabuko hura? Begira erne, 1728ko erroldan honelatsu dakarren Tobereneko nagusi Martin Goizueta eskribauak. Bigarren orri atzeko faksimile puxka duzu [18]:
Hura ikara, aurreneko aldiz Trabuco hori bistaratu nuenean! Bertan hil behar banindu bezala edo… Ikara eta poza, eta nik al dakit beste zenbat sentipen nahaspildu bat-bateko!… Haiek ere irago ziren, ordea, denak, nik orduan uste baino fruitu eskasagoak emanez.
Hurrengo urteko apeoa ere, 1729koa, aurreko urtekoaren oso antzekoa duzu, baina, badizu alde nabarmen bat: Trabuco izengoitia bazter ohar gisan azaldu ordez, testu barrenean idatzirik ageri zaizula. Haratx nola[19]:
Hainbeste bider amestutako izengoiti hori ikusi eta, hara azkenean bere izena ikasi: Juan Fermin Aguinaga. Eta, geroztikako erroldetan ere, hantxe ageri zaizu Juan Fermin hori, baina jendearen ahotan dantzari ibiliko zen izengoiti salatari harenik gabe. Hara noiz eta nola ageri den gure Trabuko isildua, apeoz apeo:
1745ekoan[20]: Manchincha, Juan Fermin de Aguinaga dos reales./ En la misma Juan Martinez de Ansa pobre.
1759koan[21]: Mercherenea, Antonio Huici, dos reales./ Mercherenea chiquito Juan Fermin de Aguinaga, dos reales./ Chabalco, Juan de Salaberria, dos reales.
1761ekoan[22]: Andresena (gaur, Joxe Goardan etxea)./ En la[23] de Miguel Zubiri… Juan Fermin de Aguinaga./ Ydem… Catalina Josefa Zala pobre.
Horra non ageri den Goizuetan, gure Juan Fermin Aginaga, Trabuko, gutxienez 1729tik 1761era bitartean, behin eta berriz, jende behartsu samarren artean.
Joantxo Aleman etxalekuarrak, bere borondate on guziarekin bidali zidan, berriz, Trabukoren jaiotza agiria, liburua argitara ondotik:
A cinco de febrero del año de mil setecientos y quatro fue bautizado Juan Fermim hijo de Juan de Aguinaga y Graciana de Mariezcurrena; fue padrino Juan de Basterrica: hiçosele notorio el parentesco espiritual y por ser verdad firmo, Don Juan de Liçarraga.
Eskerrak lehen aipatutako erroldetan ez ezik, bestelako auzietan ere maiz ageri den. Hona nola 1749an, istilu luzeak sortu zituen zentsu kontu batean, testigu gisan[24]:
Juan Fermin Aguinaga, vecino de Ezcurra y habitante en esta villa de Goizueta, de edad que dijo ser de quarenta y quatro años poco mas o menos y que no le comprenden las preguntas generales de la ley… dijo que estos veinte últimos años reside en esta villa de Goizueta.
Famak fama, ez zen beraz Elamako hilketagatik auziperatua izan.
Trabuko meatzari ageri Elaman 1738an
Ez. Aurretik erakutsi dizkizudan bertsoetako pasarte horiek ez zioten gezurrik. Hantxe ageri baita 1738. urterako Juan Fermin Aginaga, gure Trabuko, meatzari lanetan Elaman. Hara noiz eta nola[25]:
En la villa de Goizueta a los catorze dias del mes de Junio de mil setezs y treinta y ocho ante mi el esno infrascrito fueron presentes de la una parte Martin de Aristegui vezino de la villa de Echalar ferron de las Herrerias de Elama jurisdicción desta dicha villa y de la otra Juan Fermin de Aguinaga menaquero residente en ella, y propusieron que entre otros minerales de mena blanca que ai en el termino y paraje llamado Choricantariaga ay uno asi mismo de mena blanca contiguo a otra aljuba y menera de mena negra que al tiempo el dicho Aguinaga trabaja en el arranque de ella de quenta y comision del dicho Aristegui y para conbertir a fierro en dichas Herrerias de Helama; y por quanto la dicha meneral de Mena Blanca en su introducción y desde el vocal se allan caidos y derrivados los parapetos de madera y por esta causa zerrados los caminos asta el paraje donde ai mena y parajes para trabajar y arrancar aquella y conbertir a fierro en dichas herrerias y no en otras, se an conbenido y ajustado en que el dicho Aguinaga aia de renobar y lebantar los caminos asi caidos y zegados, y el dicho Aristegui asistirle con lo necesario asta que enteramente quede perfecta la obra asta el descubrimiento y encuentro del metal de fierro; y son conformes en que todo lo que trabajare en el lebantamiento de dichos caminos el dicho Aguinaga aia de baluar y estimar Thomas Ygnacio de Urroz oficial menaquero y entre si ajustar quentas de sus dares y thomares(…).”
Horra hor Juan Fermin Aginaga, gure Trabuko Elaman lanean, “en el arranque de mena negra de quenta y comision del dicho Aristegui”. Eta ez ote zen orduantxe gertatua izanen Elamako heriotza? Oroit zer leporatzen dion Berdabiok:
Ongi ongi, oroitu adi
zer egin huen Elaman.
Difuntu orrek izandu balu
yarraikillerik Lesakan,
orain baño len egongo itzan
ni orain nagoen atakan.
[1] Idazlan Guztiak 5, 183. or.
[2] Cancionero Popular Vasco I, 509-10 or.
[3] Ikus Goizueta eta Aranoko Hizkerak, 182. or.
[4] Ikus Idazlan Guztiak 5, 182. or.
[5] Ikus OIARTZUN urtekaria 1981, 19. or.
[6] R.M. Azkue. Cancionero Popular Vasco I, 509. or.
[7] NAH, Goizueta 1748: Josef Antonio Huarte eskribauaren inbentario liburua.
[8] Yaben, Oroquieta, Osacar, Ansoian beti “lugar”; Oiartzun beti “valle”; Goizueta, Yanci, Zubieta, Aranaz, Lesaca beti “villa”; eta Articuza, Elama, Goizarin beti “barrios” izendatzen ditu gure eskribau jaunak.
[9] NAH, Sententziak, sig.: 242822, 11. or. Erref. zaharra: nº 474, esno. Cildoz, faxo 2, oxas 11.
[10] Aita Donostia, Cancionero Vasco I, 367. or.
[11] NAH. Goizueta,1752, 73. zkia, 211-14 orriak. Eskribaua: Jose Antonio Huarte.
[12] Aita Donostia, Cancionero Vasco I, 366. or., 1.bertsoko 2.puntua.
[13] R.M. Azkue. CPV, tomo I, 510. or., 4. bertsoko azken bi puntuak.
[14] Badirudi bataiatu zuen apaizak berak egin zuela atautxizkoa.
[15] NAH. 1748 urtea, 8 zkia., 2 sorta, 11 orri. Eskribaua: Cildoz.
[16] NAH, sig.: 259450, 41-43 or.
[17] NAH, 16457 kaxa, Lesaka 1749, Fco Ant. Ochoteco eskr., 81 sorta, or. z/g.
[18] NAH, 15609/4 kaxa, 121. orri atzean.
[19] NAH/AGN, Leg 6, N 4, bigarren orri atzean atzenekoa.
[20] NAH/AGN, Leg 6, N 6, 2. or.
[21] NAH/AGN, 15626/1 kaxa, 83-85. or.
[22] NAH/AGN leg 6, N7, 1. or.
[23] Miguel Mozorena, mozorena… Guretzat Kapelorriko herriko itxea.
[24] NAH, sig. 33579, 1749-54 urteak, 70-71. or.
[25] NAH, 15613/2 kaxa, 1738 urtea, 75-76. or.
