Sardiniatik poesia campidandarra euskaldunentzako
Paolo Zedda eta Marco Lutzu
2019-05-24
Sardiniatik poesia campidandarra euskaldunentzako –
(erredakzioan itzulia)
Sardinia, 1,6 milioi biztanlerekin, Mediterraneoko bigarren irla handiena da. Geografikoki mendebaldeko Mediterraneoaren erdigunean dago, eta politikoki Italiar Errepublikako herrialde autonomoa da. Sardiniarren erdiak du mintzo sardiniera, talde neolatino berriaren parte izan eta barne aldaera ezberdinetan artikulatzen den hizkuntza. Gutxiengo linguistiko historiko gisa formalki aitortua eta babestua da egun estatu italiarrarengatik 482/99 legearen bidez, eta Sardiniako herrialdearengatik 26/1997 eta 22/2018 eskualde legeen bitartez.
Sardiniera, bere aniztasunean, irlan lau forma ezberdinetan praktikatzen den bat-bateko poesian erabiltzen den hizkuntza da.
Hurrengo orrialdeetan uhartearen hegoaldean daukan zabalkundean zentratuko gara, ezaugarri formalen, praktikatzen den testuinguruaren eta poeten formakuntza metodoen inguruko deskripzioa emanez.
Aurrekari historikoak eta ikerketa nagusiak
Sardiniako inprobisazioaren inguruko dokumentazio historikoak ahozko poesiak zibilizazio literarioetan sufritzen duen txikitasuna pairatzen du, ikerlarien arreta idatzizko ekoizpenean zentratu baita batik bat.
Sardiniako poesia inprobisatuari erreferentzia egiten dion lehen iturria XVII. mendekoa da (Vidal, 1638), mutetusen lehen transkripzioak XVIII. mende erdialdean soilik agertzen diren bitartean (Madao 1787), baina ziurrenik zaharragoa zen usadio baten lekukoak ziren (Zedda 2008). XIX. mendetik, sardiniarrek eztabaida poetikoekiko duten pasioa deskribatu dute hainbat bidaiariren kontakizunek (Valery 1837, Smith 1828, Edwards 1889, Vuiller 1893), baita tokiko ikertzaile batzuek ere (Spano 1840). Mutetus longus inprobisatuen transkripzio luzeenak XIX. mende hasierakoak dira, askotan abeslarien izenak aipatuz eta testuinguruaren inguruko informazioa emanez (Piras 1999).
XIX. mendeko bigarren erdian norgehiagokak bere osotasunean transkribatzen hasten dira, poeten izena, tokia eta data zehazten diren koadernoetan. XX. mende hasieran, ordea, lehen liburuxka inprimatuak argitaratu ziren (libureddus), eta mila edizio baino gehiago dauzkagu, tradizio “campidanesa”-ren araberako orduko ekoizpenaren inguruan lekukotasun xehatuak eta osoak ekartzen dizkigutenak. Libureddus prentsak desazelerazio mailakatu bat bizi izan zuen 60ko hamarkadan, lehenik kasete grabagailuak agertu zirenean, eta gero merkatuak ikus-entzunezko grabazioak egiteko sistemak inprobisazioaren maitaleen esku jarri zituenean.
Azken hamarkadetan Sardinia hegoaldeko poesia inprobisatuak arreta handiagoa jaso du: tokiko ikertzaileak, poesian adituak, antropologoak eta etnomusikologoak… Argitalpen ugari egin dituzte (Solinas 1993, Mossa 1999, Piras 2009, Bravi 2010, Zedda 2008, Lutzu 2012, Lutzu y Zedda 2012).
Testuinguru exekutiboak: bilera informalak eta kantaldiak
Sardinia hegoaldeko poesia inprobisatua testuinguru anitzetan ematen da. Sutsuenak gustura daude ispàssius poesia praktikatzen, “entretenimenduak”; hau da, testuinguru informaletan: mahai baten inguruan, ezkontzak eta urtebetetzeak bezalako ospakizunetan, ehiza denboraldia ixteko, futbol txapelketa baten amaieran edota, besterik gabe, lagun bilkura batean. Horrelako kasuetan, orokorrean, poetek gitarra doinuekin abestu ohi dute.
Cantadorisak elkarren artean lehiatzen dira publikoki versadasetan. Sesioan, inprobisatzaileek versusak abesten dituzte, estrofa sinpleenak, baita mutetus longusak ere, estruktura metriko konplexua dutenak, mutetadas gisa izendatuak. Azken horiek dira garrantzitsuenak, eta bereziki udaberri amaieratik udazken hasierara egiten diren ospakizun erlijiosoetan entzun daitezke. Festa antolatzen duen komitea fededunen ekarpenarekin finantzatzen da, lauzpabost eguneko iraupena du eta erritu erlijioso ugari izan ohi dira, tartean mezak, prozesioak eta meditazioak. Ospakizun zibilak ere egoten dira, hainbat generotako emankizunekin: musika herrikoi kontzertuak, dantzak, folklore ikuskizuna, komediak eta abar.
Normalean cantada ospakizun zibilei eskainitako lehen edo azken egunaren arratsaldean egiten da. Herriko plazetakoren batean eszenatokia jartzen da eta, gainean, poetentzako lau aulki. Haien ezkerretara esertzen da gitarrista, edo bestela, basciu eta contra: poetei laguntzen dieten bi abeslari, zentzurik ez daukaten silabak ahoskatuz, eztarri-emisio partikularki berezi batekin.
Inprobisatzaileengandik gertu ia beti egon ohi da komiteak prestatutako mahai bat, gozo eta edariekin, normalean ura, ardoa eta freskagarriak. Oholtzaren aurrealdean, mikrofonoaren atzean, aulki bat jartzen da, eta cantadorisak, zutik, eskuak jartzen ditu aulkiaren bizkarraldean bertsoak kantatzen dituen bitartean.
Kantaldiak gutxi gorabehera hiru orduko iraupena dauka, eta bi fase. Lehenengoan, poetak norgehiagokan aritzen dira mutetus longus abesten; bigarrengoan, 40 minutuz edo, versusak abesten dituzte gitarrista baten laguntzarekin.
Is cantadoris eta publikoa
Modu sinpleenean mutetus batzuk inprobisatzeko gai direnak ehunka gutxi batzuk dira, eta poeta profesionalak, 30 inguru. Heterogeneoak, haien artean edukazio maila, adin eta ogibideari dagokionez, mutetus longu eztabaidak ordainpean egiten dituztenak dira.
Abeslarien entrenamenduak urte batzuk iraun ohi ditu, eta modu informalean garatzen da: zaleen arteko bileretara joanez, transkripzioak irakurriz eta garasen grabazioak entzunez. Trebakuntzak ez du programa didaktiko espezifiko bat jarraitzen, eta hasiberriaren ikasteko gaitasunean oinarritzen da bereziki, maisuaren aholku eta zuzenketetan (normalki adituagoa den poeta bat), elkarrizketan eta zaleekin iritziak elkar trukatuz. “Iniziazio” proba kantaldi publiko batean egiten da, ospe eta aitortza handiko poeta baten aitzinean, bera izango baita hasiberriaren baliotasunaren inguruan azken epaia emango duena.
Cantadako publikoaren adin media ertain-altua da, gehienbat 40-50 urte artekoa, eta normalean 50 eta 200 ikusle artean izan ohi dira. Entzuleak komiteka jarritako edo haiek etxetik eramandako aulki batean egoten dira eserita. Entzuleetako batzuk konpetentzia maila bat izan ohi dute poetekin, haiek ere inprobisatzaileak direlako. Zaletasun handiena dutenak lehiaketa poetiko askotara joan ohi dira, eta kilometro asko bidaiatzen dituzte kantaldietara joateko. Haietako batzuek lehiaketak erregistratzen dituzte eta milaka dokumentu izan ditzaketen artxibo pertsonaletan gorde.
Cantadaetan poetek forma metriko ezberdinak erabiltzen dituzte, guztiak mutetus familiakoak.
Mutetus longu da poetek kantaldietan erabiltzen duten forma metriko nagusia. Ezohiko zailtasun bat planteatzen duen forma da. Mutetusa osatzen duten bi azpiatalen erdibitze logikoaren presentziak, barne errimen erabilera estentsiboak, bertsoen ordenaren birmoldaketak eta hitzak objektu metriko honen deskribapenean espediente sorta baten erabilera inposatzen dute. Hala eta guztiz ere, garrantzitsua da garbi izatea zergatik oinarritzen den bertsoen forma bera diskurtso poetikoaren antolakuntzan eta modelizazioan, irizpide eta patroi ezohikoekin gauzatzen baita komunikazioa, poeten eta entzuleen artean, emankizunean zehar. Mutetoak hasiera azentuduna eta ez-silabikoa errespetatzen duten bertsoekin osatzen dira. Haietako bakoitzak hiruzpalau azentu dauzka. Aldaera ezberdinetan aurkeztu daitekeen forma metrikoa da, bere garapena eta barne oreka erregulatzen duten lege batzuen errespetuan batua. Egitura alderdi bikoa da eta semantiko harremanik ez duten bi azpiataletan banatuta dago: sterrina eta cubertantza. Estrofa berean, beraz, edukiari dagokionez, haien artean distantzia handia daukaten bi diskurtso poetiko batzen dira.
Enuntziazioan mutetu longuak erredundantzia maila altua dauka. Oinarrizko egitura exekuzian zehar zabaltzen da hainbat bertso errepikatuz (torradas), eta horietako batzuek, berau osatzen duten hitzengan, ordena aldaketa bat eragiten dute (arretroga). Mutetu longuaren artikulazio konplexua ulertu ahal izateko, lagungarri izan daiteke bere “egitura funtsezkotik” abiatzea, bertso bakoitza behin bakarrik agertzen delarik, poetek mutetua nola pentsatzen duten adieraziko lukeen formulazio abstraktu bat; publikoak nola hautematen duen eta nola idazten den libureddusetan. Egitura funtsezkoa sterrina batean oinarritzen da, zortzi eta hamar bertso bitartez osatua, eta cubertantza osatzen duen distikoa. Sterrina bertsoak ez dira haien artean tartekatzen, baina errima hauetako bakoitzak cubertantza osatzen duen hitzetako bat dauka, ischina ´e pisci izeneko sigi-saga eskema baten bidez.
Egitura funtsezkoa (cubertantza kurtsiban)
Sterrina
A – Pastoreddu, su sulitu sonas,
B – Cantu amori a sa terra ti ligat!
C – su beranu parit chi imbitis
D – e natura mama ti imprassat,
E – sa sonada tua, aici dinnia,
F – fueddat a su bentu cumpangiu
G – chi in is arrocas dd’at inscrita
H – e in su fronti de donnia brebei.
Artzaina, sulituari puzka,
zenbat maitasunek lotzen zaituzten lurrari!
badirudi udaberria gonbidatzen duzula
eta Ama lurrak besarkatzen zaitu,
zure sonata, hain duina,
haizearekin mintzo da, adiskide,
arroketan idazten
eta ardi bakoitzaren kopetan.
Cubertantza
H F D B
Su pei strangiu passat y apetigat
Poita, Sardinnia, citis y perdonas.
Oin arrotza pasa eta zanpatzen du.
Zergatik, Sardinia, isiltzen zara eta barkatzen duzu?
G E C A – barne hitzek errima hauek dauzkate: Poita (G, “inscrita”- rekin errimatzen du), Sardinnia (E, “dinnia”), citis (C, “imbitis”), perdonas (A, “sonas”).
Egitura funtsezko hori kontuan hartuta, emankizunean zehar poetek mutetu longu forma artikulatuago batean abesten dute, torradak eta arretrogak barne. Sterrinako zortzi bertsoak kantatzen hasten da, lehenaren errepikapenarekin jarraituta. Gero cuarteta batzuekin jarraitzen du (torradak), muturretan bi alboko sterrina lerro dituela (1 eta 4 bertxetak), eta barruan cubertantzaren bi bertso (2 eta 3 bertxetak), ordena alderantziz jarrita eta arretrogauekin (barne hitzen mugimenduarekin birkonposatua); horrela kuarteto bakoitzak ABAB motako errima bat dauka. Amaierako kuarteta apur bat ezberdina da: sterrinaren azken lerroarekin zabaltzen da eta bigarrenarekin amaitu. Atal bakoitzaren itxiera (sterrinaren hasierako esposizioa eta torrada ezberdinak) basciu eta contrak osatzen duten eztarriko ahotsen koroen interbentzioek markatzen dute.
Mutetua lehen aldiz bere forma funtsezkoan aurkeztua, horrela abesten da:
| Pastoreddu, su sulitu sonas cantu amori a sa terra ti ligat su beranu parit chi imbitis e natura mama ti imprassat, sa sonada tua, aici dinnia, fueddat a su bentu cumpangiu chi in is arrocas dd’at iscritu e in su fronti de donnia brebei Patoreddu, su sulitu sonas. |
|
| Pastoreddu, su sulitu sonas Su pei strangiu passat e apetigat poita, Sardinnia, citis e perdonas? cantu amori a sa terra ti ligat |
a
b a b |
| Cantu amori a sa terra ti ligat Poita, sardinnia, perdonas e citis? Su pei strangiu passat e apetigat Su beranu parit chi imbitis |
b
c b c |
| Su beranu parit chi imbitis Su pei strangiu apetigat e passat poita, Sardinnia, perdonas e citis? E natura mama ti imprassat |
c
d c d |
| E natura mama ti imprassat Citis e perdonas, poita, Sardinnia? Su pei strangiu apetigat e passat sa sonada tua, aici dinnia |
d
e d e |
| Sa sonada tua, aici dinnia Passat e apetigat su pei strangiu citis e perdonas, poita, Sardinnia? Fueddat a su bentu cumpangiu |
e
f e f |
| Fueddat a su bentu cumpangiu Citis e perdonas, Sardinnia, poita? Passat e apetigat su pei strangiu chi in is arrocas dd’at iscrita |
f
g f g |
| Chi in is arrocas dd’at iscrita Passat e apetigat su strangiu pei citis e perdonas Sardinnia, poita? E in su fronti de donnia brebei |
g
h g h |
| E in su fronti de donnia brebei Poita, Sardinnia, citis e perdonas? Passat e apetigat su strangiu pei su pei strangiu passat e apetigat |
h
i h b |
Komunikazio planak: sterrina eta cubertantza.
Sterrina eta cubertantza, mutetua osatzen duten bi atalek, helburu komunikatibo eta espresio estilo ezberdinak dauzkate. Sterrina narratiba labur gisa aurkezten da, abeslari bakoitzak hautatutako gai zentral batean oinarritua, lehia poetikoan oinarritzen dela argudiatuta, segida mugarik ez duena. Sterrinetan lantzen diren gaiak testuinguruaren eta poetaren araberakoak dira. Ohikoenak gertakizun historikoen deskribapenak dira, tradizio sakratu eta mitologikoan oinarritutakoak, egunerokotasunean garatzen diren fikzio istorioak… moralitate karga handia izan ohi dute, tarteka alegorikoa ere bai, iraganeko poetei erreferentzia egiten zaie, eta adierazpen zuzenak egiten dira, publikoari edota beste poetei zuzenduak.
Cubertantza, aldiz, bokazio dialektikoa duen atal bat da, nagusiki poeten arteko konparaketak egiten dituena, eta beti kantaldi gai zentralari erreferentzia eginez. Performance bateko cubertantza guztiek gai bakar baten haria jarraitzen dute. Maiz, forma kriptiko edota misteriotsuan aurkezten dira, testura metaforiko edo alegorikoz mozorrotuta, ez daitezen momentuan bertan interpretatu. Daukaten tamaina txikia, eta forma estilo sintetiko eta gogorarazlea medio, aforismo eta atsotitzen antzekoak dira. Jantzi figuratibo zehatz eta ikusgarri baten azpian, eduki kontzentratu eta moralki bideratua sinbolizatzen dute, partikulartasunaren eta unibertsaltasunaren artean zubi bat eraikiz. Eztabaidaren garapenean sekulako garrantzia dauka lehen cubertantzak, norgehiagokan zehar mantenduko den marko figuratibo eta metaforikoa ezartzen baitu. Zentzu horretan, usadio campidandarrean erabiltzen den konfigurazio tematikoa asko ezberdintzen da hizkuntza erromanikoetako tradizioetatik. S´argumentu, landu behar den argumentua, lehia hasten duen cantadoriak aukeratzen du; bere funtzioa dela-eta, fundadori izena hartzen du. Tarteka, gaia modu ilunean eta hitz-erdika emana dute, ez publikoak eta ez beste poetek ez dezaten berehala ulertu atzetik duen esanahi guztia. Fundadoriak proposatzen duen figura poetikoa, ordea, plan alegoriko gisa onartzen da poeta guztien partetik, eta kantaldiko cubertantza guztiak metafora iraunkor mota bat osatzen duen testuinguru figuratibo homogeneo horretara moldatzen dira.
Kantaldia egiten den bitartean, inprobisatzaileek, hizkera kriptiko eta hitz-erdidako baten bidez, argumentazioaren zentzu ezkutua azaltzen dute pixkanaka; eta, aldi berean, elkarri desafio egiten diote agoniak bere tokia duen konfrontazio dialektiko batean. Kantaldiaren fluxuan, gai nagusiari cubertantzen bidez erreferentzia egiten dieten irudiak, sterrinen narrazio motzekin tartekatzen dira, gai batetik bestera hegan; entzulea kantaldiko gai zehatzera eta aktualera eramaten da, orain etereoa dena, eta presente daude sterrinen narrazio apropos eta bat-batekoak.
