[PERLAK] Izen-abizenekin ageri den lehen bertsolaria: Etxahunen epaiketak (1828 eta 1845)
Etxahunen epaiketak –
Bada marka, bertsolari bat izen-abizenekin lehen aldiz prentsan agertzen denean, krimenari lotua, epaiketa baten kronikan agertuko da. Pierre Topet Etxahun da bera, eta emaztearen maitalea hiltzeko egin zuen saiakera famatua da epaitegira eskuburdinak loturik eraman zuena.
Gazette des tribunaux egunkari paristarrean, 1828ko abuztuaren 27an argitaratu zen testua, Assasinat commis par méprise izenburupean eta sinadurarik gabe. Alor judizialeko nobedadeak eta eztabaidak jarraitzeko foro espezializatu bat zen nagusiki egunkaria, garaian garaiko legegizon prestigiotsuek idatzia, baina kronika beltzari ere egin zion tokia eta honek arrakasta ekarri zion irakurle arrunten artean ere jada astekari bezala 1955ean itxi zen arte.
Adelbert von Chamisso (1781-1838) poeta erromantiko ezaguna testu honetan oinarritu zen Etxahun Europako zirkulu erromantiko guztietan ezagun egin zuen poema idazterakoan. Bere azken antologia handian (Gedichte) argitaratu zuen, 1831n, Des Basken Etchehon’s Klage (‘Etxahun euskaldunaren arrangura’) izenburuarekin.
‘Hilketa errakuntza bategatik’
Etxahunek pairaturiko epaiketaren kronika da testua. Xehetasun osoz aletzen du jazotakoa. Bertsolaria bera eta epaiketak sortu zuen ikusmina honela deskribatzen ditu, esaterako:
“Arropa zarpail miserable batzuek apenas estaltzen zuten gizasemea eseri zen akusatuen aulkian. Hazpegi markatua, arnas aztoratua eta begirada bizia (…) barrena pasioak gainez zuela nabari zitzaion alde guztietatik: amodioaz eta bere ondorioez hitz egin zen, eragin dezakeen sukarraz. Emakumez betea ikus zitekeen epaiketa gela. Eszena tragiko bat mintzagai, zeloak osagai eta bizigarri zituena. Emozio indartsuak espero ziren. Itxaronaldiak pena merezi izan zuen (…)”.
Kontatzen da Dominique Etxegoien barkoxtarrak 1827ko maiatzaren 1ean gaueko 10etan bere etxe ondoan dagoen zubi batetik bueltan zetorrela tiro bat entzun zuela eta gutxira odol putzu batean etzanda aurkitu zela. Ez zuela inor ikusi. Auzokoek lagundu zutela eritetxera. Gizon pakiosoa zela eta inork ez zuela ulertzen gertatua bere lagun on bat desagertu zen arte:
“(…) Etxegoienen lagun min bat ez da zauritua bisitatzera azaltzen. Bere izaera bortitz eta oldarkorra ezaguna da inguruetan. Bere izena aipatu denetik mundu guztiak susmo bera dauka. Etxahun da izen hori. Arima gartsua eta minberatasun gehiegizko bat ditu, bere gaztaroa gatazkatsua izan da eta denborak ezin izan ditu bere okerrak zuzendu. Bi urteko zigorra ezarri izan zitzaion berarekin eztabaidan ari zen gizon bati aizkorakada bat emateagatik eta txanponak faltsifikatu izanagatik ere salaketa bat bazeukan”.
Bere lankide baten deklarazioak argi samar uzten du dena. Etxahun konbentzituta omen zegoen bere emazteak Egiapal izeneko maitale bat zuela, ideia horrekin erabat obsesionatuta bizi omen zen. Egiapalen etxea zubi ondoan aurkitzen zen eta Etxahun galdezka ibili zen maiatzaren 1eko gau horretan Oloroneko feriara irteteko asmorik ba ote zuen. Estainua funditzen ere ikusi zuten Etxahun eta Etxegoienen zaurietatik estainua atera zuten. Alegia, emaztearen maitaleari beharrean bere lagun minari egin ziola tiro, mendira ihes egin aurretik:
“(…) Larraineko mendietan ezkutatzen da artzain zahar batek eskainitako aterpean. Bakardade horretan buruan bueltaka ari zaizkion ideiak jasangaitz bihurtzen zaizkio (…) konturatzen da Egiapalek egindakoa bere lagun Etxegoienek ordaindu duela. Bere bihotza irekitzeko beharra sentituz, artzain zaharrari bere desgrazien historia kontatzen dio (…) bere maitasun suharrari buruzko kantu ilun bat sortzen du (…)”.
Mündian malerusik bertso sorta ezagunaz ari da egunkaria kantu iluna aipatzen duenean. Bere erruduntasunaren froga gisa aurkeztu zen epaiketan bertso sorta, bere sorreratik bertatik sekulako arrakasta eta oihartzuna izan zuenaren seinale.
Edozein kasutan, onik aterako da bertsolaria epaiketatik. Izan ere, garaiko izpirituak Barkoxekoarekiko enpatia errazten zuen. Honela, Chamissoren olerkian, Etxahun maitasun traizionatuaren eta zorigaitzaren biktima gisa aurkezten zaigu, bere borondateaz gaindi dauden pasioek gainditua, eta Egiapali egozten zaio krimenaren errua. Eta, armarik topatu ez zitzaionez, epaileak bertsolaria libre uztea ebatzi zuenean ere, epaiketa jarraitzen zuen publikoak gogo onez hartu ei zuen epaia:
“Egin zaion galderari Etxahun ez dela erruduna eta libre utzi behar dela erantzuten dio epaimahaiak. Erabaki hau oso gustura hartu du auditorioa betetzen duen publikoak bertan nagusitu den mugimenduak aditzera ematen duenez”.
Landetako auzitegia
Libre gelditu izangatik bertsolariak ez dio justiziarekin arazoak izateari utziko eta bere epaiketen kronika gehiago gehituko zaizkio bertsolaritzaren hemerografia historikoari. Etxahunen deskribapen bikainak eskaintzen dituzten paragrafoak idatziko dira berriro, 1845ean Journal des Landesek argitaraturiko hauek, esaterako:
“(…) Hegal zabaleko kapela, oskolez estaliriko kapa, bularretik behera luzatzen zaion bizarra, erlikiaz eta errosarioz hornituriko gerrikoa; erromes klasikoaren ikur guzti hauekin sartu da Pierre Topet audientziara (…)
Lehendakari Jaunak Pierre Topet inguratzen duen kinkila guzti hau kanpoan uztera gonbidatzen du, Justiziaren Santutegiari zor zaion begirunea urratzen duelakoan, baina akusatuari oso nekeza suertatzen zaio agindua betetzea. Betaurrekoak jartzen ditu duintasunez eta zutik jarrita begirada ikusleen artetik paseatzen du, herriko plazan balego bezain lasai. Gendarme batek esertzera behartzen du (…)
Pierre Topetek ez du kondenatua izan nahi entzuna izan gabe. Bere mingainak kasik bere zangoek bezainbesteko aktibitatea dauka (…)
Lekuko bat aurkezten da eta juramentua bukatu aurretik ozen entzuten da akusatuaren aulkitik: “Bera nire etsaia da!”. Hitza hartzen du eta deskribatu ezin daitekeen azentu betekin bere historia, edo hobe esanda bere eleberria, kontatzen hasten da (…) ‘Nire emazteak bost edo sei maitale zituen eta ermitau gisa erretiratzea erabaki nuen’ (…)
‘Assasinat commis par méprise’. Gazette des tribunaux Journal de jurisprudence et des débats judiciaires,1828ko abuztuaren 27an.
Un homme à peine couvert de misérables haillons comparaissait sur le banc des accuses. Des traits fortement prononcés, une respiration quelquefois oppressée et des regards qui ayant quelque chose du fixe devenaient vifs (…) tout annonçait en lui de grandes passions. On avait parlé en effet de l’amour, de ses transports, de ses fureurs et une foule de dames étaient accourues; une scène tragique et tous les emportements de la jalousie leur promettaient de fortes émotions; leur attente n’a point été trompée (…)
(…) Un voisin ami intime d’Etchegoyen ne parut point pour le visiter (…) Cet individu se nommait Etchehon; doué d’une âme ardente et d’une susceptibilité excessive, sa jeunesse avait éte orageuse et le temps semblait n’avoir pu le corriger de (ses) fougueuses erreurs. Condamné correctionnellement à 2 ans d’emprisonnement pour avoir asséné un coup de hache à un homme avec qui il s’etait pris de dispute il avait de plus été accusé d’émission de fausse monnaie.
(…) se réfugie ensuite dans les montagnes de Larraeau où un vieux pasteur lui donne l’hospitalité. Là les idées qui le préoccupaient à Barcus viennent de nouveau l’assaillir et la solitude lui donne un nouveau degré d’exaltation (…) Il soge à ami qu’il a frappé et au triomphe d’Eguiapal; il a besoin d’épancher ses changrins et il conte à ses hôtes l’histoire de ses malheurs (…) il compose un chant lugubre sur les événements dont il a été ne suffit même pas à son âme ardente (…)
Le vedict du jury ayant été non coupable sur la question qui lui a été soumise Etchehon a été acquitté. Cette décision a paru exciter un vif mouvemment de satisfaction dans la foule nombreusse qui remplissait l’auditoire.
‘Cour d’Assises des Landes’. Journal des Landes, 1845eko azaroaren 15ean.
(…) chaupeau à larges bords, manteau couvert de coquilles, barbe descendant sur la poitrine; ceinture de chapelets et de reliques, tous ces signes du pélerin classique sont prétentieusament étales par Pierre Topet à son entrée dans la salle d’audience (…)
Monsieur le Président invete Pierre Topet à déposer tout l’appareil dont ile st entouré et que est malséant dans le sanctuaire de la justice, mais l’accuse ne se rend qu’avec la plus grande peine à cette injonction. Ill a gravament mis les lunettes et, se tenant debout, il promène sur l’auditoire un regard aussi placide que s’il était sur une place publique. Un gendarme le contraint à s’asseoir (…)
Pierre Topet ne veut pas être condammé sans être entendu. Sa langue est pourvue au moins d’autant d’activité que ses jambes (…)
Se présente-t-il un témoin et à peine a-t-il achevé de prêter serment, que l’acusé s’ècrie avec un ‘ut’ de poitrine des plus énergiques: “c’est mon ennemi!”. Il prend la parole et raconte son histoire ou plutôt son roman, avec un accent impossible à décrire (…)
