[PERLAK] Fikzioa: kontrabandistak eta bertsolariak
kontrabandistak eta bertsolariak –
1897an argitaratu zuen Ramuntcho Pierre Lotik (1850-1923) eta ordurako idazle oso ezaguna zen. Frantziako Itsas Armadako ofiziala izanik, bizi erdia toki exotikoetara bidaiatuz igaroa zuen eta testuinguru horietan oinarrituriko eleberriek sekulako sona eman zioten: Turkiako egonalditik Aziyadé (1879), Senegalekotik Le Roman d’un spahi(1881), Tahitikotik Le Mariage de Loti (1882), Japonian bizi izandakoetatik Madame Chrysanthème (1887)… Testuinguru exotikoak eta maitasun istorio erromantikoak, itxuraz autobiografikoak, ziren eleberri horien osagai nagusiak.
1891n ezagutu zuen Euskal Herria, Akademia Frantseseko kide izendatu zuten urte berean, Itsas Armadak Bidasoa ibaia zelatatzen zuen Javelot kanoiontzia bere ardurapean jartzean. Eta liluratu egin zuen euskal munduak, neurri handi batean Antoine Abbadieren anaia Charlesen emaztearen, Marie-Emilie-Augustine Coulomben, eskutik deskubritu zuena (Ramuntcho berari eskaintzen dio). Etxea erosi zuen bertan, euskal janzkera tradizionala bere egin zuen, pilotan jolasten ikasi zuen, eta bertako emakume batekin bi seme izan zituen.
Mende bat lehenagotik Erromantizismoak ekarritako izpiritu abenturazale eta bidaiaria, urruneko lurraldeetako exotismoaren eta primitibismoaren peskizan mugitzen zena, maisutasunez eraman zuen literaturara. Eta Erromantizismoak bigarren bulkada batean joera horri ekarri zion garapena ere, exotismo eta primitibismo hori gertuko nekazari kultura popularrean deskubritzea, beste hainbesteko arrakastaz eleberriratu zuen Ramuntchorekin.
Ordurako egina zuen bertako kleroak nolabaiteko euskal ruralismo bat izozturik kontserbatzeko apustua, literatura arloan Mogelen Peru Abarka ekarri zuena. Intelektual foruzaleak eta euren literatura ere oso hurbil zebiltzan lurralde hauetatik, eta baita lehen pausoak ematen ari zen euskal abertzaletasuna edota Lotiren garaikidea zen Txomin Agirreren eleberrigintza ere. Ez zuen, beraz, ezer berririk asmatu idazle frantziarrak. Baina Lotiren lanak Euskal Herritik kanpora beste oihartzun bat emango dio euskal nekazaritza giroa aurremodernitatearen azken gotorleku gisa irudikatzeko ideiari. Eleberriaren hainbat berrargitalpen egin ziren hurrengo hamarkadetan, nagusiki Frantzian eta Espainian, eta baita opera bat (Gabriel Piernéren Ramuntcho, 1908) eta hiru film estreinatu ere (Jacques de Baroncellirena, 1919an; René Barberisena, 1938an; eta Pierre Schooendoerfferrena, 1958an; hirurak izenburu berarekin). Oihartzun honek atzerriko begiradan oso luze finkatuta geldituko zen euskal kulturaren irudikapenari literatur erreferente garrantzitsu bat eman zion.
Kontrabandista talde baten gorabeherak dira eleberriaren muina eta bertsolari batzuk, Iragola anaiak, talde horretako kide dira. Martxoaren 6an argitaratu zen bertsolaritzari protagonismorik gehien eskaintzen dion pasartea. Kontrabandisten burua bera jartzen du Lotik gai-jartzaile.
Deskribapen bikainak eskaintzen ditu idazle frantziarrak. Hala ere, bertsolaritza eta bertsolariak ez dira eleberri osoan zehar marrazten duen paisaia kostunbrista eta bukolikoaren baitako elementu bat baino. Eta pertsonaia horien psikologiaren zantzu batzuk ematen hasita basati onaren lilura agertuko da berriro.
Ramuntcho, Pierre Loti, ABC, 1906ko otsailaren 25etik ekainaren 24ra.
—Vamos a ver —dijo Itchúa—, supongamos que tú, Marcos, eres un marino que quiere pasar la vida en el océano y busca en América la fortuna; tú, Joaquín, harás de labrador que prefiere no abandonar su aldea y la tierra de sus amores. Y alternando, primero uno, luego otro, discutiréis en estrofas de igual número de versos los placeres de vuestro oficio, cantándolas con la música del ‘Hiru damatxo’. Vamos, empezad.
Y los dos hermanos se miran, apenas vueltos el uno hacia el otro en el banco de encina en que se sientan; permanecen absortos un instante, durante el cual una imperceptible agitación de párpados, únicamente, revela el trabajo que hacen los cerebros (…) recuerdan, en su grave inmovilidad, los perfiles de ciertos rostros que se ven en las medallas romanas. Cantan con cierto esfuerzo de garganta, como el muecín en la mezquita, con tonalidades agudas. Cuando el uno concluye su tirada de versos, el otro, sin interrupción y sin vacilación, le responde; cada vez se animan más sus almas y se enardecen (…) Alrededor de la mesa de los contrabandistas vense ya muchas boinas. Son las de otros tantos caseros que escuchan con admiración las cosas dulces o filosóficas que los dos hermanos dicen, espontáneamente y sin abandonar las trabas de la cadencia y de la rima (…)
—Pero ¿cómo habéis aprendido eso —pregunta Ramuncho a los Iragola—, de dónde lo sacáis?
—¡Puach! —le contestó Marcos—, ya sabes que es cosa de familia. Nuestro padre y nuestro abuelo fueron improvisadores a quienes se oía con gusto en las fiestas del País Vasco, y nuestra madre era hija de un famoso «bertsolari» de Lesaca. Y todas las noches, al traer a casa los bueyes u ordeñar las vacas, nos ejercitamos en la improvisación, y lo mismo hacemos al amor de la lumbre en las noches de la invernada. Así, todos los días, y con gran placer, componemos versos sobre un tema que uno de los dos imagina…
(…) ¡Que sencillos aquellos hombres y cuán naturales! ¡Eran los sabios y humildemente dichosos…! Ramuncho se separó de él (…) deseando (…) que a su camarada le acompañase la ventura en su pequeño hogar de pájaro imprevisor y sin cuidados.
