[PERLAK] Fikzioa II: Blasco Ibañezek bertsolariak eleberri sozialean (1935)
Blasco Ibañezek bertsolariak eleberri sozialean –
Vicente Blasco Ibañez valentziarrak (1867-1928) ibilbide oso garrantzitsua osatu zuen idazle nahiz kazetari gisa. Politikari bezala ere itzal handia izan zuen, mende hasieran Alderdi Errepublikarraren buruzagi garrantzitsuenetariko bat eta 1920ko hamarraldian Primo de Riveraren diktaduraren oposizioko figura erreferentzial bat izan zen.
Errepublikazalea, antiklerikala eta ezkertiarra, bere aktibismo politiko handieneko urteetan idatzi zituen eleberri sozialen ildoan kokatzen da El Intruso (1904). Bertan Bilboren argazki orokor bat eskaintzen du, langileriaren (meatzeak, burdinolak eta ontziolak dira protagonista nagusi) bizipenei eta bizi baldintzei eta jesuitek daukaten boterearen kritikari arreta berezia jarriz. Bertsolariak ere ageri dira pare bat pasarte luzetan.
1908an argitaraturiko Sangre y arena eleberriarekin nazioarteko oihartzuna izaten hasiko da idazle gisa, eta aurretik argitaraturiko lanak ere hainbat hizkuntzatara itzuliko dira, tartean El Intruso. Honela, bere liburuaren bidez egunkari alemaniar bateraino ere iritsiko dira bertsolariak, 1909an Berliner Tageblatt egunkariak liburuaz egiten duen iruzkinera zehatzago esanda: “Dann scharen sie sich um die Bersolari, um die Dorftronbadonre, die Sonntags von Ort zu Ort ziehen und aus dem Marktplatz einen Sängerwettstreit veranstalten, und lassen sich die Kriegs, und Liebeslieder Vorsingen, um dann begeistert in den Refrain mit einzustimmen” (Berliner Tageblatt, 1909/III/10’, 10 or. Ein spanischer Zola. Sigmar, Mehring)[1].
Nazioarteko fama horrek sekulako dimentsioak hartuko ditu 1916an argitaraturiko Los cuatro jinetes del apocalipsiseleberriarekin. Ehunka mila ale salduko ditu, eta 1920ko hamarraldian Hollywoodek zinemara eramango ditu bai eleberri hori eta baita Sangre y arena ere Rodolfo Valentino aktore ezagunaren film banatan. Ez da harritzekoa, beraz, 1935ean Le Populaire egunkari frantziar ezkertiarrak L’Intrus folletoi gisa argitaratzea: Urtarrilaren 12tik apirilaren 7ra bitartean egunero 2. orrialdearen beheko erdia eskainiko zaio; eta bertsolariak martxoaren 22an eta 25ean argitaratuko dira. Esan bezala, bertsolarien presentzia duen azken folletoia izango da.
Bertsolariak Azpeitian
Blasco Ibañanezek 1903ko abenduaren 10etik 21era Euskal Herrian egin zuen egonaldian jasotakoak baliatu zituen eleberria idazteko. Egonaldi hartan Azpeitira ere egin zuen bisita bat, Loiolako Santutegia ezagutzeko, eta hain zuzen, eleberrian protagonistak Azpeitira eginiko bisitan agertuko dira bertsolariak:
“Azpeitiko etxe guztietan Jesusen Bihotzaren plaka handiak ikus zitezkeen. (…) Erdi Aroko espiritu erlijiotsu, lasai eta fidakorrak bailara osoan iraun zuela zirudien, fedeaz kezkarik gutxien izan zuen garaiko espiritua. (…) Plazatik gertu jendea taberna baten inguruan bildu, talde trinko bat osotu eta gora begira jarri zela ikusi zuen medikuak. Balkoi batean agure bat kantuan hasi zen. Oso altua zen, bazirudien txapelarekin teilatu-hegala ukitzen zuela”.
Idazleak ederki deskribatzen du balkoitik balkoira ari diren bertsolarien jarduna eta euren inguruan sortzen den giroa:
“Kalean isiltasuna nagusitu zen, eta agureak, erabat estatiko eta apaiz baten seriotasunarekin, bere kantuarekin jarraitu zuen. Intonazio altu batekin euskarazko azken ahapaldia bukatu zuenean, barre algaretan lehertu zen plaza osoa. Bertsolariak, aitzitik, aurpegikera serioari eusten zion. Artean barreak entzuten zirela, ahots berri bat entzun zen beste taberna baten balkoitik, aurrekoa baina are txorrotxagoa eta karrankariagoa. Arestik agureari erantzungo balio bezala abesten zuen gazte bat ikusi zuen; eta hark zirkinik egin gabe entzuten zion, mentalki kontraerasoa prestatzen zuen bitartean.
Medikuak ezagutzen zuen jende hura. Bertsolariak ziren, festa guztietan ikus zitezkeen trobalari euskaldunak. Poesia tabernetako zalaparta etilikoaren erdian loratzen zen. Irakurtzen jakin ez arren nolabaiteko grazia bat eta inprobisaziorako erraztasun handi bat erakusten zuten nekazari lakarrak ziren (…) jendetza hark miresten zuena euren grazia satirikoa zen, txistearen groteskoa, erantzunerako erreztasuna. Ahots goran egiten ziren borroka hauetan bertsolari batek gaiari ekiten zion, arerioek berehala erantzungo ziotenaren jakitun; eta horrela, batzuren eta besteen argudiaketetan luzatuz, bakoitzak hariari arerioak uzten zion punta batetik tira eginaz, publikoa ordu luzez manten zezaketen txunditurik euren abesti amaitezinarekin”.
Mende hasieran hainbesteko altuera zuen bertsolari zahar hori zein izan zitekeen ez dakigu. Izenik ez du ematen, eta, beraz, gero biko saioa lau bertsolariren arteko bihurtu eta arrakastarik handiena duena txiste berdeak egiten maisua den Bizkaiko sakristau zahar bat dela dioenean, ez dago jakiterik Azpeitira egin zuen bisitan benetan ikusitako saioa kontatzen ari ote den, edo dena asmatua den.
“Ordu bat baino gehiago zeramaten bertsolariek balkoitik balkoira. Orain lau ziren eta jendeak batera eta bestera jiratzen zuen burua, ahotsa zetorren aldera. Trobadore guztiek publikoaren algarak jasotzen zituzten omenaldi herrikoi gisa, baina nagusitzen ari zela zirudena aurpegi maleziatsuko hortzik gabeko zahar bat zen, Bizkaiko herri bateko sakristaua eta bere txisteen atrenbentziagatik sona handia zuena. Tarteka miresleren bat balkoira ateratzen zen bere poetari pitxar bat eskaintzera eta honek, trago luze bat eman ondoren, indarberriturik ekiten zion bere kantuari”.
Gisako eszenak hainbatetan ikusi ditugu dagoeneko: jendearen animoak, bertsolarien ardo trago luzeak… Baita bertsolariekiko eta haiek entzuten dituen euskaldungoarekiko nagusitasunezko posizio batean kokatzen den behatzailearen burutazioak ere:
“Hiriko norbaiti inolako zirrararik eragingo ez zioten bertsolarien txiste xaloek hainbesteko grazia egiten zien herri hura, herri ume hura, miretsi egiten zuen Arestik. Alaitasun sano honen atzean nekazariaren zuzentasuna ikusten zuen medikuak, bromarik soilenak ere alaitzeko balio dion nekazariaren arima soila. Espiritu berriak ziren, eternalki infantilak, martxan jarrita edozer gauzarekin dibertitzen zirenak. Bazekiten bertsolariak tradizioz graziosoak zirela eta nahikoa zitzaien hori denak barrez hasteko baita bertsolariaren hitzak ulertu baino lehenagotik ere”.
Edota bertsolarien bizitza bohemioarekiko erreferentziak: “Euren bertsoetatik bizi ziren arlote hauek, eta nekazari mundu baten erdian hiri handietako bohemiaren baitako artisten moduko bizitza zeramaten, independentea, behar gorrikoa eta bizkarroitasun alai batekoa”.
Ez dio horregatik testu ona izateari uzten, eta luzea, bertso saio baten mekanikaren inguruan, edota bertsolariek erabiltzen dituzten gaien eta herritarren artean daukaten arrakastaren inguruan hainbat xehetasun eskaintzen dituena. Garai hartan zabalkunde handia izan zuen testua da gainera, arrakasta itzela izan zuen idazle batek sinatua.
L’intrus, Blasco Ibañez/Lafont, R.’k itzulia, Le Populaire, 1935eko martxoaren 22an eta 25ean.
(…) Les maisons d’Azpeitia étalaient sur toutes leurs portes de grandes plaques représentant le Sacré Coeur de Jésus (…) Dans toute la vallée paraissait survivre l’esprit religieux, tranquille et confiant du moyen àge, l’époque qui se préoccupa le moins de la foi (…) Prés de la place le médicin vit que les gens s’arrétaient devant un cabaret. A un balcón chantait un viellard, de si haute taille que son béret semblait toucher l’avant-toit.
(…) Dans la rue il s’était fait spontanément un grand silence, et le viellard, immobile et sérieux, continuant sa mélopée, avec une sorte de gravité sacerdotale. Quand i leu terminé sa dernieère strophe en basque par une intonation aiguë, il y eut dans toute la foule assemblée une explosión de rires qui contrastait avec la gravité du chanteur. Mais les éclats de rire du public n’svaient pas encore cessé, quand résonna une nouvelle voix plus aiguë encore au balcón d’un autre cabaret, et Aresti vit un collosse qui chantait comme s’il répondait au viellard, pendant que celui-ci l’écoutait sans sourciller tout en préparant entalement sa réplique.
Le docteur connaissait ces gens-jà. C`étaient les versolaris, les trobadours basques qui paraissaient dans toutes les fètes. La poésie flerissait dans les cabarets avec le bouillonnement de l’ivresse. C`étaient de rudes campagnards qui ne savaient pas lire, mais qui nomtraient un certain talent naturel et une grande facilité d’improvisation (…) Ce que la foule y admirait, c’était le talent satirique, la drôlerie grotesque des moqueries, et par´dessus tout l’asisance dans la réplique. Dans ces batailles orales, un versolari commençait le thème, sûr qu’a l’instan surgirait la réponse de ses rivaux; et ainsi, la discussion se prologeant des uns aux autres, chacun saisissant le fil de l’interminable mélopée là où l’avandonnait son adversaire, ils faisaient passer au public ébahi des heures entières.
(…) Il y avait plus d’une heure que les versolaris se lançaient des répliques, discutant de balcon à balcon. Maintenant les adversaires étaient au nombre de quetre, et la foule tournait la tète d’un côté au d’un autre, suivant l’endroit d’où partait la voix. Tous les improvisateurs recevaient comme un hommage populaire les èclants de rire du public, mais celui que paraissait triompher, était un viellard édenté, à la figure malicieuse, sacristain d’une paroisse de Biscaye, qui était fort remnommé pour la hardiesse de ses moqueries. Parfois un des admirateurs se montrait au balcon, offrant à son poète le pot contenant la boisson, et celui-ci, après avoir bu un bon coup, attaquait sa mélopée avec une force nouvelle.
(…) Aresti admirait la simplicité de foi de ce peuple enfant que accueillait avec des rires les plaisanteries et admirait les innocentes moqueries des versolaris incapables de faire la plus légerè impression sur un citadin. Dans cette saine gaieté le médicin retrouvait la gravité de l’hombre des champs et son àme laquelle suffit la plaisanterie la plus insingifiante pour se réjour. C’étaient des esprits neufs, éternellement puérils, qu, dès qu’ils se mettaient en mouvement, se divertissaient de n’importe quoi. Ills savaient que les versolaris étaient plaisants traditionnels, et il n’en fallait pas plus pour que tous se missent à rire mème avant de comprendre ce que ceux-ci disaient.
(…) Ces vagabonds vivaient de leurs vers, et en pleine vie rurale ils menaient l’existence indépendante de dure misère et de joyeux parasitisme qui est celle des artistes bohèmes dans grandes villes.
[1] “Gero bertsolarien inguruan biltzen dira. Herriaren trobadore moduko batzuk dira hauek, igandeetan batetik bestera ibili eta plazan abesti inprobisatuen lehiaketa bat antolatzen dutenak. Gerrari buruz abesten dute eta maitasunaren inguruan abesten dute eta herritarrak kartsuki batzen zaizkie errepikan”.
