[PERLAK] Atzerriko begirada II: Paris
Paris –
Parisen bakanagoak izango dira bertsolaritzari buruz prentsak argitaraturiko testuak. Dena den Paris-soir, France Illustration, Le Petit Journal edo L’Intransigeant bezalako argitalpenetan topatu ahal izan dira ale batzuk.
Deigarrienak, aipamen soilaz dezente urrunago iristen direlako, egile berak, François Duhourcauk, idatziriko bi testu izan dira: L’Echo de Parisen 1925eko abuztuaren 8an argitaraturiko La complainte de Poilo Malhereux eta LeFigaron 1932ko apirilaren 5ean atera zen Survivance de l’egloge antique.
Duhourcau (1883-1951) Angersen jaio arren, bizitzaren zatirik handiena Baionan egin zuen idazle eta historialaria izan zen, Auguste Furtado Saria (1922) eta Frantziako Literatur Akademiaren Sari Nagusia (1925) irabazi zituelarik. Lehen Mundu Gerran parte hartu zuen, urte askoan gerran parte harturiko frantziar idazleen elkarteko lehendakariordea izan zen, eta hainbatetan jorratu zuen gai hau bere lanetan, esaterako, La guerre et la région de Bayonnaise (1919) delakoan.
Malhereuxen kexa eta antzinako egloga bizirik
L’Echo de Pariseko artikuluan ere kontu horiei heltzen die. Azaroaren 11 da eta gerrako beteranoen bilkura bat ospatu da Iparraldeko herrixka batean. Gerrako kontuak oroitzen dituzte nostalgiaz eta ondoren etorri zen bake garaira moldatzeko izan dituzten zailtasunak azaltzen ditu idazleak. Erreboteko partidaren ondotik bazkaria dator, eta bazkalondoan bertsotan hasten da bazkaltiarretako bat:
“Entzun dezagun bere lagunen artetik altxa den gure euskaldunaren kantua: Ameriketan gelditu zirenen zoria da heroi dohakabe honek amesten duena. Saileko lehendakaria den lagunak itzuli ditu bere minaren bertsoak. Sufrimenduak, gerrak eta bakeak zorrozturiko euskal arrazaren malenkonia gozoa; guzti hauek jasotzen ditu ohikoa den lez arima kolektiboa ñabardura pertsonalekin adierazten duen koblakariaren arrangurak. Euskal Mistral bat etortzen denean, su ilunekin eraldatuko du diamante hau”.
Bertsolariak kantuan esandakoak jasotzen dira jarraian, bakarrizketa bat balitz bezala: gerrako zauriak, gudu-zelaitik itzuli zenerako hila zen aita agurtu ezin izana, egindako sakrifizioaren neurrigabea eta jasotako sariaren ezdeusa, joandako gaztetasuna… Kantua da bertsolariaren kontsolamendua, azken bertsoan azaltzen duenez kantuak malkoek baino hobeto adierazten baitute arimaren herstura: “—Abes dezagun! Abes dezagun! Tristuraz beteriko geure ahotsek malkoek baino hobeto adierazten baitute gure arimaren herstura guztia”.
Artikulu honetan bertsoa gerrako beteranoez hitz egiteko aitzakia baldin bazen, zazpi urte geroago Le Figaronargitaraturikoan gai nagusi bihurtuko da. Duhorcauk sarrera luze bat egiten du bertan, Antzinako Greziako Teokrito eta Virgiliorekin hasi eta Mistralen ekarpenetaraino, Lotiren Ramuntchon agertzen diren bertsolarien pasarteak ere aipatuz.
Aurremodernitatearen azken arrastoekin lotzen ditu sorkuntza hau eta euskal komunitatea:
“Herrietako lehiaketetan edo bat-batean sortzen diren txandakaturiko kantuen inprobisazio hauek bizirik diraute Europako eremu primitiboetan. Bizirik dirau aro modernora antzinako altxor indoeuroparra, antzinako izpiritu horren azken adabakiak ekartzeko patua egokitu zaion herri baten baitan: euskal herritarrak”.
Nahiago ditu saio inprobisatuak Lore Jokoetako lehiaketak baino: “Herrietako lehiaketetan inspirazioa konbentzionalagoa izaten da. Hobeak izaten dira bat-batean sortzen diren saioak, koplariek, emozioen edo jan-edanaren eraginez, euren baitako onena ematen baitute”. Eta Nafarroan ikusitako saio bat dakar gogora apaiz bat gai-jartzaile zutela bi baserritarrek eskainirikoa, lur batzuen inguruko jabetza umorez bustiriko bertsoen bidez ebatzi zuena. Edo Donibane Lohizune inguruetan euren baserria saltzera behartutako bi anaiak bertsoen bidez adierazi zuten bizitza modernoarekiko arbuioa.
Ez du bertsolarien izenik ematen, ezta saioen data eta toki zehatzik ere. Fenomenoaren azalpen orokor bat ematea du xede, eta saioak bakarkakoak ere izan daitezkeela gaineratzen du jarraian, besteak beste, L’Echo de Pariseko artikuluan aipatzen zuen saioari berriro erreferentzia eginez:
“Virgilio eta Tokritoren eglogetan gertatzen zen bezala, euskal nekazarien inprobisazioa bakarrizketa bat izan daiteke; bidean, kalean edo famili ospakizun baten amaieran bakarka egiten den pozaren edo tristuraren adierazpen bat. Halako bat entzun genuen azaroaren 11 batean ospatu zen bankete baten ondoren (…) aurretik, Ameriketara irten aurretik bera agurtzeko ospatu zen oturuntzan gazte batek nola emigrazioak eragiten zion nostalgia eta esperantzari abesten zion ikusia genuen; edo beste behin, mozkor bati entzun genizkion ironia eta poesiaz beteriko koplak; bentako atean, gauerdiko ilargipe hotzean, mandoa urduri zain zuen bitartean botatakoak”.
Azkenik, bertsolaritzari modernitatean bizirauten lagunduko liokeen euskal Mistral baten agerpena opa dio:
“Egloga modernoetan loratuko litzatekeen euskal Mistral baten jaiotza ikusi nahi genuke, euskaldunak bere jai eta jolasetan poesia ahoz goiti botaz hiltzear den Arkadia honi progresuaren aurka eusteko gai izan daitezen”.
La complainte de Poilo Malhereux, François Duhourcau, L’Echo de Paris, 1925eko abuztuaren 8an.
Ecoutons in chant de notre Basque qui se lève au milieu de ses compagnons: c’est à l’heureux sort de ceux qui restèrent aux Amériques que songe ce héros infortuné. Voici, fidèlement traduits par son camarade, président de section, les versets de sa douleur. La gravité chaleureuse et la mélancolie de la race basque, aiguisées par les souffrances et de la guerre et de la paix, sont encloses toutes vives dans cette, complainte où, commede: coutume, un koblakari (trouvéur de couplets) populaire exprima l’âme collective avec des accents personnels. Lorsque viendra un Mistral euskarien, il recueillera, et sertira ce diamant aux feux sombres.
(…) – Chantons, chantons! Que nos voix – pleines de tristesse- mieux que des larmes disent – de nos âmes toute la détresse.
Survivance de l’egloge antique, François Duhourcau, Le Figaro, 1932ko apirilaren 5ean.
(…) Cette poésie populaire, à chants alternés, issue d’improvisations de circonstance ou des joutes de village, subsiste un peu partout en Europe, dans des cantons demeurés primitifs. Elle subsiste sur tout chez le peuple qui semble prédestiné à main tenir dans l’ère moderne les survivances de l’esprit antique, le vieux fonds indo-européen: les Basques.
(…) Mieux que dans les concours de villages où l’inspiration est conventionnelle, c’est dans les improvisations suscitées par les circonstances que les faiseurs de couplets — koplariak — sous le choc de l’émotion ou dans le feu des banquets, livrent le meilleur d’eux-mêmes.
(…) Mais, comme dans l’églogue antique, à la Virgile ou à la Théocrite, l’improvisation chez les paysans basques peut être un soliloque, le jaillissement solitaire d’une joie, d’un chagrin, un soir sur la route ou à la fin d’une fête de famille. Ainsi avons-nous entendu, au terme d’un banquet du 11 novembre (…) une autrefois, un jeune homme dire sa nostalgie et son espérance, à la fin du repas précédant son départ pour les Amériques; une fois aussi, un ivrogne apostropher, en couplets étonnants d’ironie et de poésie, et sa mule s’impatientant au seuil de l’auberge et la pleine lune qui semblait le narguer, haute et froide dans le ciel de minuit.
(…) On aimerait que fût né le Mistral basque qui épanouirait en églogues modernes les graines de poésie jetées à pleine voix par son peuple, de meuré arcadien, malgré le progrès, au cours de ses travaux, de ses fêtes et de ses jeux.
