[PERLAK] Atzerriko begirada: bertsolaritza buruz egunkari austriarrean (1860)
bertsolaritza buruz egunkari austriarrean –
Jada aipatu den Johann Gottfried Herder izan zen Europan Erromantizismoaren ideologo nagusia. 1784an argitaratu zuen Philosophie der Geschichte der Menschleit liburuan kultura popularra nazioaren izaeraren isla zela argudiatu zuen, horren berreskurapenari dimentsio politikoa emanez. Europa osora zabaldu zen bilketarako deia ere luzatu zuen bertan, eta Euskal Herriaren kasuan dei generikoari dei zehatza gaineratu zion, Macphersonek gaelikoarekin egin zuen bezala euskaldunon jeinu nazionala bilduko zuen bigarren Larramendi baten beharra aldarrikatuz. Orreagako garaipena abestuko lukeen balizko balada bat jarri zuen biltzaileen xede puntuan.
Herderren deiari erantzunez, Karl Wilhem von Humboldt (1767-1835) hizkuntzalari, diplomatikari eta politikari alemaniarrak bi egonaldi luze egin zituen bertan, 1799an eta 1801ean. Ez zuen Orreagako baladaren arrastorik topatu, baina berak deskubritutako Leloren baladak dezenteko oihartzuna izan zuen Europan. Hala ere, bere bidaien kronikak eta hizkuntzalaritzan egindako planteamenduak izan ziren Euskal Herria Europako ikerlari eta bidaiarien mapan jarri zutenak.
Bertako apologista belaunaldi batekin egin zuen topo Humboldtek, figura nagusi Pablo Pedro Astarloa eta Juan Antonio Mogel zituena, nagusiki apaizez osatua, eta hauek zerabilten euskoiberismoa, euskara Iberiar penintsulako jatorrizko hizkuntza dela defendatzen zuen teoria, Europara zabaldu zuen. Bere sustraien bila abiatua zen Europa erromantikoari euskara eta euskaldunak bertako hizkuntza eta herririk zaharrena izan zitezkeela azalduko zitzaion, eta moda-modan jarri zen gure herria kontinenteko intelektualen artean.
XIX. mende hasieran Humboldtek Europako hizkuntzalarien artean harrotu zuen olatuari, mendearen bigarren erdian sortu zen Euskal Herriarekiko interes antropologikoaren olatuak jarraitu zion. Horrela, antropologia fisikoa Parisen eta Stockholmen estreinatu zuten Broca eta Retziusek, euskal gizakia Europako jatorrizko arrazaren azterketaren erdigunean jarri zuten.
Ikerlari mordoxka batek Euskal Herriari buruz argitaratutakoen berri iristen hasi zen prentsara. Tarteka, baita bertsolaritzaren inguruko erreferentziaren bat ere.
Bestalde, primitiboaren lilura atzeman eta adierazteko biderik zuzenena bidaia izanik, eta Erromantizismoaren baitan lilura horrek hainbesteko pisua izan zuenez, literatura erromantikoaren ikur garrantzitsu bihurtu ziren bidaien kontakizunak. Garaiko autore entzutetsu askok (Goethe, Dumas, Stendal eta abar) argitaratu zuten bidaia libururen bat. Bidaia horietan kultura popularrari geroz eta garrantzi gehiago emango zaio, eta hortik ere iritsiko dira prentsara, Broucher de Creveceourren lehen testu hura bezala, bertsolaritzari tarte bat egiten dioten jite guztietako abenturazaleen kronikak.
II.I. Ikerketa: Bertsolaritzari buruz egunkari austriarrean (1860)
Wiener Zeitung egun martxan daudenen artean munduko egunkaririk zaharrena da. 1703an abiarazi zuten Wiennerisches Diarium izenarekin, astean bi zenbaki argitaratuz eta nazioarteko berriak nahiz bertako nobleziaren bizitza sozialaren kronika ematera bideratua. 1780an jarri zioten egun daukan izena, 1812an kazeta ofizial izatera pasatu zen, 1813tik egunkaria da eta 1857tik egunkari publiko gisa funtzionatu du.
Munduko egunkari dekanoak bertsolaritzari tarte bat egin zion 1860ko maiatzaren 3an, 22. orrialdean. Testuak Neber die Basken und ihre Volkslied zeraman izenburutzat (Jarraian euskalduna eta bere abesti herrikoiak) eta Bon Adolph Wolfek sinatu zuen. Francisque Michel ikerlari frantziarrak 1857an argitaraturiko Pays Basque sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique liburu mardularen iruzkina da egunkariak eskaintzen duena. Testu luzea da eta Michelen ikerketa bezala nagusiki euskal baladei erreparatzen diena, baina bertsolaritza behin baino gehiagotan aipatzen duen paragrafo mardul bat ere badakar.
Bon Adolph Wolfi buruz ezin izan da ezer topatu, baina Francisque Michel (1809-1887) izen aski ezaguna da euskal ikerketaren alorrean. Lyonen jaioa, Bordeleko unibertsitateko Literatura Atzerritarren Katedraren titularra, alor ezin anitzagoak ikertu zituen ehundik gora lan argitaratuz, baina artxibo zaharretan sartu eta Erdi Aroko testuak erreskatatzea izan zen bere espezialitatea.
Chanson de Roland famatuaren jatorrizko bertsioa berak berreskuratu zuen Oxfordeko artxiboetatik 1835ean, eta urte berean Garay de Mongleveri irakurri zion euskal baladak bilduko zituen Mcpherson bat behar zela. Bazuen, bada, euskaldunen berri hamarkada horren bukaeran Bordeleko unibertsitatera iritsi zenerako. Behin bertan kokatuta, euskal kultura ikergaitzat hartuko du eta euskal ikerlariekin harremanetan jarriko da, besteak beste Jean Duvoisinekin, euskarazko testuen itzulpenerako ezinbesteko laguntzaile bihurtuko zaiona. Pays Basque sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique izango da euskal kulturaren inguruan burutuko dituen lanen emaitzarik behinena: historia eta geografia, hizkuntza, euskal antzerkia, atsotitzak, sineskeriak, kontrabandoa, libertimenduak, bertako mineralak… ez zuen ukitu gabeko gairik utzi.
Jarraian euskalduna eta bere abesti herrikoiak
Aurretik beste hainbatek aipatutako kontu bati heltzen dio Michelek euskara olerkigintzarako hizkuntza egokia dela seinalatzerakoan, baina azalpen zientifikoago bat ematen du euskal gramatikak egitura metrikoetarako egokitzapena errazten duela gaineratuz: “(…) Euskara goxoa eta limurtzailea da, armonia eta sonoritatez betea, ezin hobeto egokitzen da poesia lirikora. Michel jaunak honela adierazten du: euskal hizkuntzaren mekanismoak, bere mugimenduek, bere bukaera gramatikalek bereziki errazten dute egitura metrikoa”.
Bertsolaritzaren transmisio naturalaren irudia ere zirriborratzen du:
“Gazte batek irudimen ernea eta, kanta popularrak abesten dituen aita bat, edo antzinako abestiak errepikatzen dituen ama bat baldin baditu, laster hasiko da bere kontura kantuan. Beste inolako ikasketarik gabe hasiko da kantuak sortzen, hegaztiekin gertatzen den bezala, kumeek ariak senez errepikatzen dituzten gisan”.
Bestalde, ordura arte bertsolariaren figura basati onaren mitoarekin erkatu bazen, neurri batean kontrakoa esatera ere badator, klase altuko jendeak ere bertsogintzan parte hartzen duela zehaztuz: “Abeslari folklorikoei koblakarideitzen diete euskaldunek eta, aurrez argitu den gisan, gehienetan inprobisatzaileak izan ohi dira, baina askotan gertatu ohi da klase altuagoetako jendeak ere parte hartzea, festa giroan, garapen errazeko kantu horien sorkuntzan”.
Gaitegiari ere erreparatzen zaio: “(…) poesia popular horren kexuak nagusiki, herri guztietan gertatu ohi den modura, maitasunaren ingurukoak izan ohi dira, edota baserri bizitzaren ingurukoak nahiz bizio sozialak direla eta modu alai batean hauekin bat egin ala zirikada satirikoa eskaintzen dutenak (…)”.
Azkenik, erromantzeekin alderatzen da bertsoa, esanez euskarak ‘benetako’ erromantzeak ere badituela (‘Espainiakoen parekoak’, dio) eta Cantabrer balada edo Ultabiscarkoa (sic) aipatuz. Karlistadetako bertsoak ere balada gisa sailkatzen ditu, eta hileta abestiek kategoria berezi bat osatzen dutela dio, korsikarren Boceriekin antzekotasunak omen dituena.
Neber die basken und ihre volkslied, Bon Adolph Wolfek, Wiener Zeitung, 1860ko maiatzaren 3an.
(…) Das Escuara ist sanst einschmeichelnd, voll Harmonie und Wohlklang, es eignet sich daher ganz vorzüglich für die lyrische Dichtung. Herr Michel äußert sich darüber folgendermaßen. Der Mechanismus der Baskischen Sprache, ihre Versetzungen, ihre grammatikalischen Endungen erleichtern besonders den Versbau.
Hat ein junger Mensch eine lebhafte Einbildungskraft, einen Bolkssäuger zum Vater, oder eine Mutter, die häufig die Gesänge vergangener Zeiten wiederholt, so ivird er seinerseits bald zu singen anfangen. Bald wird er selbst Lieder ohne anderes Studium verfassen, dem Vogel gleich, der instinktmäßig die Arien des seine Brüt bewachenden Baters wiederholt.
Die Volkssänger heißen bei den Basken Coblacari und sind größtenteils, wie schon aus dem Borherge henden erhellt, Improvisatoren, häufig geschieht es aber auch, daß Personen aus den höheren Ständen sich bei festlichen Anlässen mit dem Verfertigen solcher leicht entstehenden Lieder beschäftigen.
(…) dieser lyrischeil Volkspoesie, deren Vorwürfe wie bei allen Völkern vor Allem die Liebe, dann das Naturleben, fröhliche Geselligkeit und satyrische Züchtigung sozialer Laster und Untugenden bilden (…).
