[Perlak] Aitorren kondaira: bertsolari bat euskaldunon patriarka (1845)
Aitorren kondaira –
Esan bezala, Xaho etorri handiko idazlea izan zen eta liburu errenkada argitaratu zuen bere bizitza laburrean zehar. Euskal jendartean arrastorik sakonena utziko zuen lana, ordea, ipuin bat izango zen. Berak zuzentzen zuen Ariel aldizkarian argitaratu zuen testua, Aitor/Légende cantabre izenburupean, aldizkaria martxan jarri eta berehala.
Xahoren kondaira euskal nazioaren balizko sortzaileaz mintzo da, Aitor deitutako patriarka bati buruz. Ekialdetik bere zazpi semeekin etorria, bakoitzari lurralde bat eman zion eta hortik sortu ziren antzinako zazpi euskal tribuak, gaurko probintzien jatorri gisa. Linguistika nahiz historiari buruzko hipotesiak eta bere irudimen indartsua uztartu zituen idazle zuberotarrak bere testuan, eta Campionek 1878an berreskuratu zuenean, ernatzen hasi berria zen euskal abertzaletasunak harrera beroa egin zion testuari, jatorrien epifania moduko bat izango balitz bezala bereganatuz. Sabino Aranak bere lanetan erabili zuen, eta gerora hainbat intelektual jeltzalek. XIX. bukaeran eta XX. hasieran Aitorren seme gisa izendatzen zituen askok euskaldunak, eta euskarari, Ziriako Andonegiren gerra osteko kantuan lez, ‘Aitorren izkuntz zarra’deitzen zitzaion.
Dezente idatzi izan da, bada, Aitorren kondairari buruz. Badago gutxiago erreparatu zaion edo gutxiago azpimarratu izan den kontu bat, ordea: kondairaren narratzailea bertsolari bat da.
Kondairaren azpitituluan bertan egiten du lehen erreferentzia: ‘Barduliarrak. Gerekiz. Ilargi betearen festa. Bardo inprobisatzailea’. Gero, testua bertsolariaren deskribapenarekin irekitzen da. Euskaldunen antzinako urrezko aro batean, Gerekiz izeneko alegiazko mendialdean, gerra amaitu berria, ilbeteko festa ospatzeko bildutako tribuak bertso saioaren bueltan bildu dira. Ohiko tradizioa hautsiz, bere merituengatik, Larari bakarka aritzeko aukera emango zaio eta honek berak asmaturiko kondaira bat kantatu nahi du honek: azti eta igarle gisa aurkezten du Xahok, 30 urteko gizon gazte bat izanagatik, agure jakintsu baten jitea hartu du bat-batean.
Euskaldunen jatorrizko askatasuna eta genealogia esoterikoa eskaintzen ditu bertsolariaren kantuak eta zirkulu interesgarri bat ixten da, Xahok berak bere burua azti gisa ez ezik bardo-bertsolari gisa ere aurkeztu izan baitu testu askotan.
Testuaren mamia kondairaren kontakizunak berak dakar, baina ez dio horrek bertsolariaren paperari garrantzirik kentzen. Xahok behin eta berriro azpimarratuko du bere protagonismoa, euskaldunon lehen patriarka dela esango du, eta bertso saio bati berezkoak zaizkion hainbat xehetasunetan ere sakontzen da: bertsolaria taulatura agertzen denean egiten zaion harrerako txalo zaparrada, bertsoari ekin aurreko isiltasun sakratua, publikoaren harridura eta miresmen erreakzioak… Aitorren kondaira bertsotan emana da, bada, eta bertsolaria ez da historia nazionalaren kronista bakarrik, honen sortzailea baizik.
Urtebete lehenagoko apologiaz lehen pausoa eman ondoren, testu honekin bertsolariari ikur nazional gisa bide oparo bat irekiko zaio.
Aitor/Légende cantabre, Agosti Xaho, Ariel, 1945eko ekainaren 8, 15, 22, 29 eta uztailaren 6an[1]
“Lara, kantabriar koblakaria, zeinari buruz Silio Italiko olerkariak deskribapen ederra egiten baitu bere epopeian, Gerla Punikoari buruzkoa, Barduliako Euskotarren edo Gipuzkoarren tribukoa zen, berdin famatua bere gudularien kementasunarengatik hala nola bere gizon gazteek zeukaten mimikarako, dantzarako, kanturako eta koblak egiteko trebetasunarengatik. Lara, zeinak hogeita hamar urte baizik ez baitzituen, gerlarien lili izendatua zuten eta koblakarien printze. Barduliarrak harro ziren haren edukitzeaz, eta beste tribuek, euskal federakuntzakoak, ezta Zuberotarren salbuespenarekin ere, ez zioten ezin konparatuzko kantari horri lehiakiderik ezagutzen (…)”.
Bakearen egitea Menditarrek ospatua izan zen ilbeteko bestaren denboran, hiru egunez zirauena, eta ordurako ohiz kanpoko handitasunarekin ospatu zena. Lehenbiziko gaua nazio-historiaren orroitzapenari emana zitzaion, askatasunaren haritzpean zegoen taulada baten gainean batak besteen ondotik txandakatzen ziren koblakariek egina.
Jarraiki ohiturari egindako indargabetze baten ondorioz, tribuko zaharrek Larari merezia bezain erakargarria zeukan saria eman zioten, lehenbiziko gauean, koblakariak oro alde batera utzirik, biltzarra libertitzeko, hala nola jende aitzinean berak asmatu kondaira bat, Aitor zeritzana, deklamatzeko manatuz (…)
Koblakariak, bere zaurietarik sendatua, zegokion zereginera prestatua zuen bere burua. Memento hartan bizar zuri luze bat zeraman, gerriraino jausten zitzaiona. Mitra distiratsu batekin estalia zuen burua, eta bere sorbaldetan dalmatika aberatsa jantzia zuen, aztien eta igarleen funtsezko soinekoa zena (…)”.
Eta, pauso serios eta dotorearekin, tauladaren bazterreraino aitzinatu zelarik oraindik hostailaz jantzia zen haritzadar bati bermatua, zutik, hitza hartzeko prest, paisaia guzian zehar distiratzen zuen ilargi beteak argiztaturik, zaharrez mozorrotu koblakariaren soinekoa apaintzen zuten broderia sinbolikoen dirdira zilarreztatuan, bakoitzak Aitorren irudia ikusi zuen, arbaso handia, aitalehena, Indoantlantida arrazako aita, eta Euskotarren seme zaharrena.
Berehala koblakariak bere aurrean eskuineko besoa errara luzatu zuen, eta aurpegia, ilargi xuriaren isladatzeak distirant agertarazi zuena, zeru aldera itzuli. Jendearen arreta goihenera zegoen. Haritzaren inguruan eta mendien gainean nagusi zen ixiltasun liluragarrian, hostoetan haize leunen zurrumurru iheslaria baizik ez zen hautemaiten (…) koblakariaren ahotsaren akonpainamendu misteriotsua, Aroetako Ozeanoaren gainean gogoratzeko prest, ahanztearen sakontasunetan belaunaldi hondatuak eta mende pilatuak (…) Azken erranaldiekin batera, koblakariaren ahotsak, keinu handizkatu eta bitxi batez lagundua, ozentasun indartsu bat hartu zuen; biltzarra harritu zen, eta haritzpean jarri agureetarik batzu erdizka altxatu ziren, harridurazko eta mirespenezko oihu batekin.
(…) ixilik egon zen, orroitzapenen inspirazioa berriz galdekatzera balihoa bezala. Zeinu bat izan zen: txalo-zaparrada hirukoitz batek kondaira ohoratuaren zati hori agurtu zuen. Entzuleriaren arreta eta jakiteko gogoa goihenera zeuden. Berehala itzuli zen ixiltasunak, libertimendu poetiko hori entzutean ikusleek zeukaten plazerraren seinale, koblakaria berriz entzuteko zeuden ezinegona frogatu zuen. Larak, edo hobeki erran Aitorrek, zeren koblakari gazteak bere nortasunaren rola sakonki bereganatua baitzuen, bere kondaira bukatu zuen: bere begi beltzak su magiko batez distiratzen zuen; inspirazioak hartzen zuen; eta, bere bat-bateko entsegua jarraitu ahala, bere boza arima berri batez jabetu zen, bere keinua gero eta handientsuagoa zen.
[1] Jatorrizkoa topatu den arren, Hector Iglesiasek eginiko itzulpenetik hartu da testua, 2010ean Asoghik argitaletxeak kaleraturiko bigarren ediziotik.
Aitorren kondaira Aitorren kondaira Aitorren kondaira Aitorren kondaira Aitorren kondaira Aitorren kondaira
