[PERLAK] Agosti Xahoren bertsolaritzaren apologia (1844)
Agosti Xahoren bertsolaritzaren apologia –
Testua: Antxoka Agirre
Ilustrazioak: Txema Gartzia
Atharratzeko aguazil eta eskribauaren semea izanik etxetik zetorkion letrekiko interesa. Olorongo seminarioan Erretorikan eta Pauen Finantzetan lizentziatu ondoren Parisera aldatu zen zuzenbidea ikastera. Bertan ezagutu zuen Antoine Abbadie, adin berekoa eta ikaslea baita, bien familiek ere harreman handia zuten, eta adiskidetasun estua sortuko zen euren artean, Iparraldean emango ziren borroka politikoetan bata Gorriekin eta bestea Xuriekin lerratu arren, bizi osoan zehar mantenduko zena.
Abbadie lehen euskal kulturgintza modernoaren lehen eragile eta mezenasa izango zen, Iparraldeko Lore Jokoen antolakuntzarekin. Xaho lehen ideologo modernoa.
La France Littéraire aldizkarian hasi zen nabarmentzen artikulugile gisa eta bere bigarren liburuak Paroles d’un voyant (1834) oso harrera ona izan zuen. Entsegu filosofiko-politiko bat zen lana Charles Nodierren eskola esoterikoaren eragin nabarmena zuena. Frantziar erromantizismoaren baitan funtsezko figura izan zen Nodier, Victor Hugo edo Alexandre Dumas bezalako idazle garrantzitsuek erreferentetzat hartua, eta zirkulu haietan mugitu zen Xaho.
Etenik gabe jarraituko zuen liburuak idazten, titulu ugari argitaratuz, lehen horren ildokoak, hizkuntzalaritzari emanak eta narrazioak tartekatuz. Tropa karlistekin bizi izandako esperientzia kontatzen duen Voyage en Navarre pendant l’insurrection des basques (1836) narrazio luzeak emango zion berriro sona Frantzian, baina hurrengo lanek ez zuten oihartzun handirik izan.
1843tik aurrera Baionan finkatu zen eta, 1848ko iraultzarekin bat eginez, erabat murgildu zen politikan Udal Kontseiluko, Guardia Nazionaleko eta Pirinioetako Kontseilu Orokorreko kide izango zelarik. Kazetari gisa, Revue des Voyants (1838) zuzentzen lehen saiakera batean porrot egin ondoren Ariel aldizkariarekin (1844-1852) dezenteko zabalkundea lortu zuen eta bere mezu politikoa zabaldu nahiz hauteskunde kanpainak egiteko erabili zuen.
Nortasun handikoa, polemista sutsua, pistolaz edo ezpataz buruturiko duelu bat baino gehiago ezagutzen zaio. Erabat antiklerikala zen, Alderdi Erradikaleko kidea eta masoia, hainbat testutan azti edo igarle gisa aurkezten zuen bere burua eta euskal nazioaren inguruan eraturiko kosmologia esoteriko bat zen bere gai kuttuna. Posizionamendu horiekin ez zitzaion etsairik falta, noski, eta erbesteratuta ere egin behar izan zituen urte batzuk.
Bere kosmologiaren eta arrazoiketa esoterikoen haria jarraitzea ez da erraza suertatzen, baina igarle sena behintzat ezin zaio ukatu Xahori. Euskara hutsezko lehen aldizkaria kaleratu zuen, Uskal-Herriko Gazeta (1848), gisa honetako bigarrenak, Azkueren Euskalzalek (1897-1899) argia ikusi baino mende erdi bat lehenago, eta ordurako euskara batuaren, hizkuntzaren ofizialtasunaren nahiz euskarazko irakaskuntzaren beharraz ere gogoetatua zen, aurretik aitzindari bakarti batzuek baino urratu ez zituzten bideak seinalatuz. Edota, Euskal Herriaren independentzia aldarrikatzera iritsi zen, abertzaletasuna mugimendu politiko gisa eratu baino mende erdi bat lehenago, eta ezkerreko posizioetatik egin zuen gainera, tankera horretako lehen alderdi politikoari, EAE-ANV, 80 urteko aurrea hartuz.
Euskal kantak
Aitzindaria izan zen baita bertsolaritzak euskal nortasunaren ikur gisa izan zezakeen potentzialari erreparatzen ere. Berea da prentsan argitaratutako bertsolaritzaren lehen apologia.
Voyage en Navarren, 1836an, bertsolarien aipamen dezente egin zituen, guztiak ere pisu gutxikoak izan arren, eta bi urte geroago anaiak argitaratua zuen Etxahuni buruzko artikulua. Bertsolaritzarekiko igurtzia urrutitik zetorkion, bada, eta gogotsu heldu zion gaiari Trilby aldizkarian 1844. urtean:
“Euskaldunak ditugu, egun, bat-bateko poesigintza populuarena den Europako nazio bakarra. Berezitasun honek garai honetako beste nehongo naziok ez dauzkan pribilegio historikoetan du funtsa: ez konkistak ez joputasunak ez die odola herri arrotzekin nahasi; beren mintzaira sortu zen lehen mendeetan bezain garbi eta aldatu gabea dute gorde; lanerako eta aisiarako tresnen sortzeak ez die ekarri antzinako azturen katea eten zezakeen neholako hondamenik: oraino nazio berria bada ere antzinatasun handia ukanik, Euskaldunek naturatik hullan iraun dute, eta abantaila honi zor diote halako atrebentzia bat asmatzeetan eta eginkizunetan, bat-bateko poesigintzarako dohainean nabarmenki ageri dena”.
Propio azpimarratzen du kultura popularraz ari dela, kultura jasoa gizarte handiekin, aberastasunarekin eta aisialdiarekin lotuz:
“Populuaren poesiaz besterik ez dugu hitz eginen hemen. Literaturaren oldarra ez da gertatzen multzo sozial handietan baino, aberastasunaren eta astiaren altzoan (…) Gerlak atertu gabe erailik, bizi diren lurraren nolakoak pobreturik eta eskualde murritz eta helezin baten mugetan hertsirik, Euskaldunek ez dituzte zientziak eta arteak landu ahal izan beren mendietan (…) hogeita hamar mendetik honat milioi bat biztanle baino haboro inoiz eduki ez duen herri batez ari garelarik (…) Baina non kausituko ditugu, Euskaldunetan ez bada, bat-bateko bertso grazios eta zorrotzak «tono-à-tono» harrigarrizko erraztasunaz sortzeko nahikoa barnealdia luketen artzain, laborari, eskolatu gabeko esku-langileak?”.
Gerora hainbeste azpimarratuko den ideia dator ondoren, aurretik Boucher de Crèvecoeurrek bakarrik eta oso modu arinean aipatua: bertsolaritzaren dimentsio historikoa eta bertsolariak kronista gisa betetzen duen funtzioa. Menditarren gazeta da bertsoa:
“(…) Euskal inprobisazioek poesia espekulatibo orok duen berezko ezaugarri historikoa dute; horregatik maite dituzte gehienik Menditarrek, kantuz osatu Kazeta bat daukate horrela. Xalotasun naif berberaz dira kantatuak drama politikoak eta bizi intimokoak, maila arrunteko gertatuak, pilota partida, amodiozko altekeria, galdu edo garaituriko bataila (…)”.
Bilketaren beharra ere azpimarratzen du, azkenik, kantutegiaren proiektua iragarri eta nazionaltzat hartuz:
“(…) Uste dugu txalo patriotiko batean hartuko dutela gure asmo hau Erresuma bietako euskal probintziek. Haizu gara gure bilduma atzerritarrei ere eskaintzera, eredugarri bezala eta Europako biztanleria zaharrenetariko baten jitetasun poetiko eta musikalaren taupada duen monumentu gisa”.
Chant Basques, Agosti Xaho, Trilby, 1844ko abuztuaren 11n.
Les basques sont aujourd’hui la seule nation de l’Europe chez qui le don de l’imporvisation poétique soit resté populaire. Ce phénoméne tient a des priviléges historiques que les Basques ne partagent avec aucune nation contemporaine: la conquête et la servitude n’ont jamais mêle leur sang a celui d’aucun autre peuple étranger: ils conservent leur langue, aussi pure inalterée qu’elle l’était dans les premiers siécles de sa formation; la création des arts d’utilité et d’agrément n’a été suivie chez eux d’aucune catastrophe qui pût: rompre la chaine des traditions primitives: nation neuve encore, malgré sa haute antiquité, les Basques sont restés près de la nature, et ils doivent a cet avantage une certaine hardiesse de conceptions et d’entreprises qui les distingue surtout le don de l’invention poétique.
Nous n’entendons parler ici que la poésie populaire. L’essor littéraire n’a lieu que dans les grandes agrégations sociales au sein de la richesse et du loisir (…) Les Basques constamment décimés par la guerre, pauvres par la nature du sol qu’ils occupent et resserrés dans les limites d’un pays étroit et peu accessihle, n’ont pu se livrer à la culture des arts et des sciences dans leurs montagnes. Ils ont eu néanmoins toujours, une classe lettrée: et relativement à la petitesse d’une nation que, despuis trente siècles, n’a guère compté plus d’un million d’âmes de population, ils ont fourni un nombre considérable d’esprits supérieurs. Les nom d’Iriarte et d’Alonzo d’Ercilla suffiraient suel à la gloire du Parnasse Cantabre.
Mais où trouvera-t’on, ailleurs que chez les Basques des bergers, des laboureurs, des artisans illettrés, assez favorisés d’inspiration pour improviser avec une merveilleuse facilité des couplets tono-à-tono gracieux, et caustiques? Et qui de nous n’a admiré quelquefois ces luttes poétiques, où les chanteurs montognardas, le verre à la main, font assaut d’esprit, souvent pendant des nuits entières sans épuiser leur verve intarissable? les improvisations basques ont un caractère historique exclusif de toute poésie spécularive; elles intéressent principalment par là les Montagnards qui ont ainsi una Gazette toute en chansons. Les drames politiques et ceux de la vie intime, les faits même d’un ordre vulgaire, une partie de paume, une intrigue d’amour, une bataille gagnée ou perdue, sont célebrés avec la même simplicité naive. A mesure que les évenements se succédent la nouvelle du jour fait oublier celle de la veille; et les productions de la Muse nationale, après être restées gravées quelque temps dans des mémoires privilégiées, se perdent sans retour au bout d’un petit nombre de générations.
C’est pour dérober à ce grand naufrage ce qui nous reste encore de nos chants nationaux et de notre mélodie primitive que nous avons résolu de hasarder cette publication, malgrè des difficultés de plus d’un genre. Les textes recueillis de longue main & soigneusement épurés seront accompagnés de leurs timbres notés avec l’exactitude que réclame leur simplicite vénérable. Les accompagnements de piano et de guitare sont confiés à des compositeurs de talent et de réputation. Nous espérons que les provinces basques des deux Royaumes, dont les trésors poétiques ont eté mis a contribution, accueilleront notre entreprise avec un applaudissement patriotique. Nous oserons offrir notre recueil aux étrangers eux-mêmes, comme un objet de comparaison & un monument où respirera le génie poétique et musical d l’une des plus antiques peuplades de L’Europe.
