[Muatzeko desgrazia II] Juan Mari Zubizarreta, Etxeberritxo
Juan Mari Zubizarreta, Etxeberritxo –
Auspoa argitaletxeak bertsolari azkoitiarraren inguruko liburua publikatu zuen 1969an, Antonio Zavalaren eskutik, eta bertan luze eta zabal hitz egiten da Etxeberritxoren bizitzaz.
Juan Mari Zubizarreta Larrañaga 1855eko maiatzaren 15ean jaio zen Azkoitiko Etxeberritxo baserrian. 24 urterekin ezkondu zen eta bederatzi seme-alabaren aita izan zen.
Udarregi Azkoitira hurbildu zen batean, Etxeberritxorekin jardun zen bertsotan. Aiako bertsolariak esan omen zion Goierri aldean ez zuela bere parekorik, eta hurbiltzeko kostaldera bertsotara, Gipuzkoako onena jarriko zela eta. Baina Etxeberritxok ez zion kasurik egin, eta ez zen kantuan ibili herriz herri; bertsopaperetan zentratu zen, eta ondare handia utzi zuen bertso idatzietan.
Etxeberritxo, ordea, bere garaiko beste asko bezala, eskolatu gabea zen (azkenerako irakurtzen ikasi omen zuen), eta laguntza behar izaten zuen bertsoak idazteko. Azkoitia alpargatagintzaren plaza garrantzitsua izan zen, eta lan horretan jarduten zen bertsolaria etxekoekin. Familia osoa horretan ari zen bitartean bururatzen zitzaizkion bertsoak etxekoei abesten zizkien, haiek ere ikas zitzaten. Hurrena, San Martin deitzen zioten gizon bat etorrarazten zuen etxera, berak bertsoak abestu eta hark paperean idatz zitzan. Paper horrekin, gero, Santa Klarako komentura joaten zen, eta bertako apaizek bertsoei oniritzia eman ondoren, Azpeitiko inprentara eramaten zituen.
Inprentatik bertsopaperak jaso eta inguruetako herrietara joaten zen saltzera: Zumarraga, Elgoibar, Zestoa, Zumaia… baina batez ere, eta lantzen gabiltzan kasu zehatzean gertatu zen bezala, Azpeitira jotzen zuen. Alpargatak egiteak ez zuen etxeko hamaika sabelak asetzeko lain ematen, eta horregatik aritzen zen zeregin hauetan.
Gazterik hil zen, 50 urte gordinekin. 1905eko uztailaren 22an zendu zen, eta horrela idatzi zituen Zavalak bere heriotzaren nondik norakoak:
“Uztaren larunbata batean, ibaiean ondarretan aritu zan, ta eguzkiak burua pasatu zion. Emaztea Zarautz’en zan, ta andik etxera etorri zanean, bere gizona oiean arkitu zuan. Onela esan zion:
—Ai, Etxeberri, Etxeberri! Zu sapatu-illuntzean oiean?
Andreak bereala antzeman zion, beraz, atarramentu onik etzuala. Gisa ontako beste esaera batez ere oroitzen dira semeak. Onela esan omen zion emazteak:
—Etxeberri, zigarro bat erretzeko gogorik bai?
—Ez, Anttoni!
Ta onek orduan:
—Ai, Etxeberri, Etxeberri! Etzaude zu ederki zigarroa ere erre nai ez dezunean!
Oso erre-zalea baitzan. Zoritxarrez, andrearen errezeloak egitazkoak gertatu ziran. Esan degun bezela, larunbata-arratsaldean gaixotu zan, ta asteazkenean gorputzik zegoan…”.
Zavalak Zubizarretaz kaleratutako liburuan azkoitiarraren bertso asko jaso zituen; tartean, jarraian datorrena. 48 urte zituenean idatzi zuela dio, 1903an, beraz. Bertsopapera Ormaiztegiko Etxaburu baserriko Bixente Mujikak Ezkioko baserri batean jasoa dela zehazten du Zavalak. Agerikoa da Etxeberritxo larre motzekoa zela, eta ederra da nola ematen duen bertsopaper honetan bere miserien berri.
BERTSO BERRIAK ZUBIZARRETAK BERE BIZIMODUARI JARRIAK
1/ Zubizarreta’k kasoak
agertu nai ditu,
gusto dubenik bada
ondo aditu:
berrogei eta zortzi
urtiak kunplitu,
kontaduri ederra
milloiak banitu;
dietak segitu,
bearko sufritu,
mamiak urritu,
indarrez txurritu;
miseriak bajeza
oiek baditu.
2/ Ogei ta lau urtetan
nintzan ezkonduba,
pamelia azten ge-
roz egonduba;
ta interesan ere
ez naiz gallenduba,
pobrien artxibuan
nere zimenduba;
ondo mantenduba,
arto lizunduba,
ogi usanduba,
esnia minduba…
orra nolakua dan
nere munduba!
3/ Aberatsak jateko
kapoien iztarrak,
eltzietako saldak
ditu izarrak;
legatz eta bixigu,
txuleta ederrak,
neretzako ez dira
mendiko eperrak;
miseriak gerrak,
janariak txarrak,
pobrien negarrak,
lan egin bearrak…
sujetatuak daude
nere indarrak!
4/ Pobrien mantenua
ez da asko kostatzen,
gauza bastua merke
gera pasatzen;
sardiña zarrak ere
asi aumentatzen,
diruba pagatuta
ditugu ekartzen;
ezurrak txupatzen,
ezpañak urratzen,
gerade saiatzen,
ez det nik ukatzen;
ondo janda ez gera
asko gizentzen!
5/ Zortzi ume ditugu,
familia fiña,
trabajua jateko
sortu eziña;
guzientzako ez da
munduba berdiña;
goizian porru-salda,
gaubian jakiña:
ondo irakegiña,
aparra egiña,
andriak koziña;
postrian sardiña;
ondo izan nai nuke
ezin det baiña!
6/ Nere ofiziua
alpargata josten,
saiatutzen gerade
aulki ta ezten;
jornal andirik ere
ez dute ematen:
sei ta erdi ta zazpi
igez eta aurten;
egiak esaten,
gutxi irabazten,
ez degu izaten,
miseria jaten;
aberastuko gera
alakoen baten!
7/ Alprajeta jositzen
beti ez lanikan,
bertsuak saldutzera
joan etxetikan;
gauza ona zabalduta
dirubagatikan,
sekula ez det izango
orren damurikan;
ta eskandalorikan
iñun emanikan
ez det oraindikan
nere partetikan;
konzientzia libre
daukat ortikan.
8/ Arropa berririkan
ez degu soñetan,
aiziak korritzen du
zarpa-zuluetan;
asko sufritzen degu
guk mundu onetan;
abundantzia gutxi
paper ta kobretan,
urre-zillarretan;
daude auzuetan,
palta sakeletan,
aspaldi onetan;
Zubizarreta dabill
beti zorretan.
9/ Ogei urte egiñak
traje bi berriak,
oraiñ estu ez dira
orduko neurriak;
Paris’tikan etziran
oiek ekarriak,
asto-illez egiñak,
zer edergarriak!
kolorez gorriak,
konsolagarriak,
lujuan txurriak,
gaude igarriak;
orra nere prenda es-
timagarriak!
10/ Oial pieza eder bat
nabil erosteko,
asko bear familia
ondo jazteko;
andreak ere diyo
ez arren uzteko,
bere poltsa zimurra
ez dala ustuko;
zerbait asteko,
gerade poztuko,
ez gera aztuko,
ain gutxi oztuko;
sastriak ere pozak
daude josteko.
11/ Pieza eder orrekin
asi naiz tratatzen,
andriak kantidadez
ez dala allegatzen;
txit gauza utsarekin
gera konsolatzen,
mudantza izan degu,
asi naiz tristetzen:
oiala Paris’en,
diruba Londres’en
konfiantza Cádiz’en,
gu nola gabiltzen…
ortzak erakutsita
ez da pagatzen!
12/ Andriak neretzako
dauka erasua,
kulparikan gabe ez
da gustosua;
errieta egitia
beti prezisua,
pobrien izatia
oso penosua;
ori erosua,
jenio sosua,
itzez garbosua,
mingaiñ aidosua;
iñor utsik jateko
ez dabill gozua.
13/ Anaia zarragua
etxian zan jarri,
basarritik “kalea
nintzan etorri;
dote aundirik ere
ez nuan ekarri,
oraiñ nola nabillen
esango det sarri:
estu eta larri,
gose ta egarri,
tximutx eta zorri,
entretenigarri…
Zubizarreta dabill
txit errukarri!
14/ Zartzaren bajezak
ditugu jakiñak,
asko ikusten dira
kalbua egiñak,
eta beste batzuek
bizarrak urdiñak;
nik ere falta ditut
ortz eta agiñak,
etziraden fiñak,
ateratzen miñak,
sanuak ezpañak,
maskatu eziñak;
nigandik libre daude
fruta gordiñak!
15/ Amaika aldiz juan naiz
bertsuak sa1tzera,
familiak jateko zer-
bait ekartzera;
lapur-bildurrik gabe
sarritan atzera,
diruba ondotxorekin
igual etxera;
deskantsatutzera,
zorrak pagatzera,
kantuz nekatzera,
txarra da zartzera,
oraiñ erretiruba
nua artzera.
16/ Disponituba nintzan
bertsuak jartzeko,
bederatzi puntuan
kantatutzeko;
neurtuba izango naiz,
inporta etzako,
azkenengo salida
au da neretzako:
gazte oientzako
broma pasatzeko,
dirua biltzeko,
papera saltzeko,
iñor erostunikan
bada artzeko.
Tripazorriak entzuten eta gorriak eta bi ikusten ohituak zeuden Etxeberritxokoak, baina Muatzeko Joxe Frantzisko Tejeriaren heriotzaren ondoren, jango zuten kapoi izterren bat edo beste.
Exekuzioaren lekuko izan zen Etxeberritxo. Bertsoak jarri eta inprentara eraman zituen. Eta hurrena egokitu zen Azpeitiko azoka egunean, hantxe agertu zen Zubizarreta, “sei mila” bertsopaper besazpian hartuta eta bi semeren laguntzarekin: 20 urteko Rikardo, eta 12 urteko Antonio. Azpeitiko kale bazterren batean jarri eta bertsoak abesten hasi ziren: Etxeberritxo baxutik, Rikardo tenor bozean eta Antonio tiplean. Jendeak erruz erosi zituen azkoitiarraren bertsopaperak. Txakur handi batean saltzen zuen bakoitza, eta bakar bat ere gabe itzuli ziren etxera.
