[Lore Jokoak] Peru Abarka: bertsolaritza protagonista lehen euskal eleberrian
Peru Abarka –
Mogelen Peru Abarka euskarazko lehen eleberritzat hartzen du hainbatek (beste hainbatek trama nahikorik ez duela-eta Txomin Agirreren lanetan jartzen du mugarri hori), maila literario ona duela esaten da, bizkaiera literarioaren erabileran aitzindaritza aitortzen zaio, gerora hainbesteko indarra hartuko zuen euskal kostunbrismoaren lehen aletzat ere hartzen da, eta funtsezkotzat jotzen da euskal nortasun politiko modernoaren oinarrizko iruditeriaren sorkuntza prozesuan.
Mendea estreinatu berritan idatzi zuen lan hori Mogelek, baina ez zuen argirik ikusi ahal izan Bilboko Beti-Bat aldizkariak 1880an atalka eskaini zuen arte. Hiruzpalau belaunaldi lehenagokoa zen, bada, ekarpena, abiapuntutzat jarri dugun Iztuetaren aurrekoa, baina primeran egokitu zitzaion loratzen hasi berria zen Lehen Euskal Pizkundearen izpirituari.
Juan Antonio Mogel (1745-1804) eibartarrak aita, eleberriko Maisu Juan bezala, medikua zuen, eta hura bezala, ilustratua, Euskal Herriaren Adiskideen Elkarteko kidea. Bera ere Adiskideen Elkarteko kidea izan zen, Filosofia eta Teologia ikasi zituen, apaiztu egin zen 1770ean, eta Markinako erretore izan zen 1788tik bere heriotzera arte. Frantziako Iraultzatik ihes egindako elizgizonak etxean hartutakoa zen, eta modernitateak zekarren zentralismoak eragindako foruen aurkako lehen erasoak ere ezagutu zituen; hori zen Peru Abarkaren idazketa garaiko testuingurua. Horrela, modernitatearen aurka mundu zaharrean gotortu beharra azpimarratu nahi izan zuen idazle eibartarrak, eta baserria, euskara nahiz fedea seinalatu zituen mundu horren oinarri gisa, baita aurremodernitateko formula ekonomikoak eta euskal kultura popularra ere.
Rusticus abnormis sapiens, crassaque Minerba (‘Baserritarra jakintsu bikaina eta Minerba jakintsua tentel hutsa’). Horazioren aipua darabil Mogelek hitzaurrean, eta horixe da lan osoaren planteamendua ere. Peru Abarka baserritarraren jakinduria naturalak mila buelta ematen ei dizkio Maisu Juan medikuaren jakinduria ikasiari. Eta tartean, hainbat orrialde hartuz, bertsolaritza, herri xehearen kulturaren aberastasunaren eta berezko bizkortasunaren adierazgarri: lana osatzen duten sei elkarrizketetatik hirutan agertzen da[1].
Agortzear zen foralismoak nahiz sortze bidean zen abertzaletasunak bat egiten zuten bertan jasotzen zen idearioarekin[2], euskaraz idatzitako kalitatezko testu gisa ere bazuen bere balioa garaiko erreakzio kulturalistan, eta indartsu txertatu zen garaiko iruditerian, bertsolaritzari egiten zizkion erreferentzia ugariak barne.
Urte gutxian Bilintxen heriotzaren oihartzuna (1876), Iparragirreren itzulerarena (1877), Aitorren kondairaren gaztelerazko berrargitalpena (1878), Hegoaldeko lehen Lore Jokoak (1879) eta Iparragirreren heriotza (1881) gertatu ziren erreskadan; guztiak ere bertsolaritzaren protagonismoa eta estatusa hauspotuz. Peru Abarkaren argitalpena ere (1880) gertakari garrantzitsua izan zen bertsolaritzak hartu zuen olatu horretan.
[1] Lehenengoan, Peru Abarkak eta Maisu Juanek tabernan nola elkar ezagutzen duten azaltzen digun elkarrizketan, goiko solairuan kantuan ari den agure mozkor bati entzuten dizkioten bertsoek txunditurik daukate medikua: “Peru, esaidazu arren ostera bersua, ta aterako ditut papera ta tinteruba beti aldian darabildazan legez, eskribiduko dot aztu eztekidan (…) Berso asko irakurri ditut neure aldijan erdaldunen liburubetan; baña ez berba gitxitan gauza geijago esan gura dabenik. Ai ostera kantauko baleu! Ai! Asi da…“
Hirugarrenean Peruren baserrira bisitan joanak dira eta haren seme Txominek hiriko eta baserriko saguen ipuina bertsotan eskaintzen die. Berriro ere baserrikoaren gorazarrea eta berriro ere bertsolaritzarekin zur eta lur kaletar eskolatua: “Txomintxu, ez juat inos enzun ipuin ain ederrik. Zelan baña imini dabee berso ain luzian? Ze plagak irakasten deutsee euskeraz koplaak egiten?”
Azkenik, bosgarren elkarrizketan, Peruren alabak dira lihoa lantzen ari diren bitartean Maisu Juani bertso sorta eskaintzen diotenak: “Ez da guretzat biargintza atsegingarrijagorik: alkarren leijan, miña berba egiteko askatuta daukagula, olgantzaan egotia, neke gogorra ez da: gogorraguetara eginda gagoz, bakarrago ta gitxiago jan da. Gura dogunian kanteetan dogu geure soñuban. Batek ekiten deutsa zorzikuari, ta gero bestiak eranzutiari. Gura dozu enzun?”
[2] Antzinako Erregimenaren defentsan Euskal Elizak eraikitako euskaldun-baserritar-fededun hirukoaren formulazio sofistikatuenetako bat izango da Mogelen lana. Beste koordenada batzuetan mugitzen bazen ere, ederki ezkontzen zen belaunaldi berriengan eragiten zuten Erromantizismoaren basati onaren mito antimodernoarekin edo Europako hizkuntzalari eta antropologoek eskainitako euskaldunon kontinenteko jatorrizko indigenaren identitate modernoarekin.
Peru Abarka Peru Abarka Peru Abarka
