[Lore Jokoak] Lehen gertakari mediatikoa: Bilintxen kalbarioa
Lehen gertakari mediatikoa –
Iparragirreren kasuan gradualki gertatu zen medioetako presentziaren hazkundea; Bilintxen kasuan, kolpetik. Bigarren Karlistaldiaren azken urtea zen, 1876a, eta Arrantzain menditik botatako granada bat etxeko leihotik sartu eta larri zauritu zuenean. Honela kontatzen zuen Diario de San Sebastian liberalak urte hartako San Sebastian biharamunean:
“Entre las víctimas del hierro enemigo se cuenta el honrado conserje del Teatro Principal, el simpático y popular poeta Vilinch, que á primera hora de la tarde resultó herido en su misma habitación. Esta desgracia ha sido generalmente sentida por toda la población, en la que tantas simpatías cuenta el discreto cuanto desgraciado D. Indalecio Bizcarrondo”.
Zauritu aurretik haren bertso batzuk bai argitaratu ziren bertako medioetan, baina bertsolaria aipatzen duen hitz lauzko testu bakarra topatu da: 1874ko urriaren 21ean Juana Bixenta Olabe bertso sorta argitaratu zela eta Bilintxen etxean jarri zela salgai jaso zuen Diario de San Sebastián-ek labur gisa. Zauritu ondoren eta bere agoniak iraun zuen sei hilabete luzeetan 30 testu topatu daitezke hainbat egunkaritan argitaratutakoak. Gerrak biderkatu egin zuen Donostiako bertsolariari jazotakoaren oihartzuna, egunkari liberal gehienek atera baitzuten testuren bat, karlistek eragindako alferrikako minaren adierazle gisa (El Tiempo, El Imparcial, El Boletín del Comercio, El Pabellón nacional, Crónica Meridonal, El Pueblo Español, El Bien Público…)[1].
Hilabete haietan jasan behar izan zituen ebakuntzak edo bere lagunen bisitak kontatzen dira dezenteko xehetasunez, edo familiaren aldeko diru bilketak sustatzen dira prentsaren bidez. Eta bere heriotzaren berri lehen orrialdean emango du Diario de San Sebastian-ek 1876ko uztailaren 22an:
“(…) El pobre Vilinch ha muerto, víctima del profundo pesar que le aquejaba, el mismo día que se firmaba la abolición de las libertades vascongadas, que tantas veces había cantado, y deja en el más triste desconsuelo a su cariñosa esposa y sus tiernos hijos (…) ¡Pobre Vilinch! ¡Séale la tierra ligera!”.
Iparragirreren itzulerak ere sekulako oihartzuna izan zuen, baina hilabete batzuk lehenago jazo zen Bilintxen agoniak eragindakoa. Bertsolaritzaren historiako lehen gertakari mediatikoaren aurrean geundeke, bada. Eta gertakari honen harira bertsolariaren mitoa jaioko da gainera.
Mitoak ez du Iparragirrek izan zuenaren dimentsio politikorik izango. Bere posizio politikoak —liberal foruzalea zen— eta bere historiak —tragikoa epikoa bainoago— ez zuten Iparragirreren gisa ikur identitario bihurtzeko biderik eman. Horrenbestez, haren oihartzun mediatikoa ere askoz mugatuagoa izan zen. Nazioartera ez zen zabaldu, eta Espainian, ezbeharrak gertakari mediatiko konkretu gisa iraun zuenaz harago, ez zion askoz gehiago eutsi.
Baina Euskal Herrian Bilintxi buruzko ekarpenek ez zuten etenik izan. Beste osagai batzuek funtzionatu zuten kasu honetan. Indalezio Bizkarrondo Bilintx (1831-1876) antzoki bateko atezain soil bat izan zen, baina bizitzan oso zorte txarra izan zuen atezain soil bat: umetan, leihotik behera erori eta aurpegia desitxuratua gelditu zitzaion; gaztetan, zezen batek herren utzi zuen; ezkondu berritan, aurrezki guztiak lapurtu zizkioten… Granada hark nola harrapatu zuen ere ez sinestekoa da, Zavalak eskaintzen ditu xehetasun guztiak:
“Bilintxen billobak esan zigutenez, onela gertatu omen zan: Bilintxek traje berria zuan egun artan, eta galtzak jazten orduantxe asia omen zan. Une artantxe kanpai-otsa entzun zan. Entzun bezin laster, andrea eta aurrak beera abiatu ziran korrika, granada erori bitartean ezkatzeraiño jexteko astia izaten zan eta. Bilintx, ordea, esan bezela galtzak aldatzen asia, eta etzuan iges egiterik izan (…) Granada etzan zuzenean etorri. Leenengo beste etxe bat jo zuan, eta rebotean Bilintxen gelara leiotik sartu” (1993b: 79).
Osagai tragikoari komikoa gehitu zitzaion jarraian, hil ondoren, haren adiskideek prentsan argitaratutako pasadizo eta ateraldien bidez, haren umore berezia ezagun egin baitzen oso. Haren izaera tragikomikoa zela medio, eta Iparragirre ez bezala bat-batean ere aritu izanak bertsolariaren ohiko irudira gerturatzen zutenez[2], mito etxekoagoa izan zela esan daiteke, gainera. Hurrengo urteetan bere bertso jarriek, Domingo kanpainarekin izandako bat-bateko norgehiagokek, bere estilo soil eta aldi berean poetikoaren inguruko iruzkinek dezenteko protagonismoa izan zuten.
Lore Jokoak Hegoaldera pasatu bezperetan, beraz, 1876-1878 bitartean Bilintxen kalbarioarekin eta Iparragirreren itzulerarekin bertsolariaren figurari buruzko jardun garrantzitsua izan zuen hemengo prentsak, aldi berriarekin gailurra ekartzeko beroketa gisa. Eta gailur horretan ere Lore Jokoen oihartzunaren osagarri izan zen bi bertsolarion ingurukoa.
[1] Honela azaltzen du garaiko testu batean Antonio Peña y Goñik gertakariak hartu zuen dimentsio mediatikoa: “Vilinch cae, pues, herido mortalmente, ¿Quién es Vilinch? Un poeta. ¡Un hermano! exclaman Curros y Peris Mencheta. ¡Un hermano! exclaman cuantos escritores llevados por una árdua y dolorosa misión residen hoy en Guipuzcoa. Y El Imparcial y La Correspondencia de España dedican expresivas frases a Vlinch y los demás periodicos las copian, y conducido por la poderosa voz de la prensa, el nombre de nuestro poeta resuena en toda España” (1876/01/31, El Imparcial, ‘Vilinch, Antonio Peña y Goñi).
[2] Antonio Zavalak (1993b) jasotzen ditu bat-batean ere aritzen zenaren zenbait arrasto, baina frogarik biribilena Peña y Goñik 1885ean Bilinch. Recuerdos izenburupean Euskal-Erria aldizkarian argitaraturiko testua litzateke: “Sentados todos á la mesa, y entre mariscos y libaciones, comenzó de pronto Campaña la pelea dirigiendo á Bilinch una redondilla satírica (…) El famoso sacristán de San Vicente, el cataléptico Campaña, que se dormía de pie tocando el bombardino en pasacalles y procesiones (…) La réplica de Bilinch surgía de sus lábios como una centella. Mientras Campaña hablaba lentamente, con su respirar ruidoso de apopléjico, Indalecio componía en el acto la contestación. Y era de ver á aquellos dos séres tan extraños y diferentes, obeso el uno y receptáculo de malos humores como Falstaff, delgado el otro y con cara de sátiro averiado, insultándose mutuamente, poniéndose de relieve los defectos físicos y cruzando entre sí un fuego granjeado de denuestos, en los cuales la gracia, la oportunidad y el calor y la expresión de los conceptos poéticos formaban admirable conjunto y no dejaban punto de reposo á la hilaridad de los concurrentes”.
Bat-bateko jarduera hori frogatzen duen beste testu bat topatu da, dezente ezezagunagoa: “Durante el invierno del año 1863 se expendió en esta cacería una sidra tan magnífica y excelente, que hizo época (…) formando parte del agradable grupo el celebrado é inolvidable Bizcarrondo (…) Más de seis horas estuvo improvisando el popular Indalecio, haciendo morder polvo á cuantos caseros se aventuraron á compartir con él aquella expontánea sesión de bersolaris” (1907, Euskal-Erria, ‘Cosas del país. Oriamendi’, Franzisko López Alén).
