[Lore Jokoak] Fernando Amezketarraren arrakasta
Fernando Amezketarraren arrakasta –
Aipatu dugu Iztuetaren 1824ko lanean jada topa zitekeela Fernando Amezketarraren ateraldi bat, eta prentsan topatu den bertsolari baten pasadizo zaharrena ere berari dagokio: 1884ko Euskal-Erria aldizkariaren bigarren zenbakian Neguko arratsetan su ondoan kontu-kontari/Eranzuera egokiya izenburuarekin eta sinadurarik gabe argitaratua.
Gutxira, aldizkari berean, 1885eko lehen zenbakian, Fernandoren bigarren ateraldiarekin batera Izuelako Artzaiaren bi eta Bilintxi buruzko bat argitaratu ziren. Guztiak ere Neguko arratsetan su ondoan kontu-kontari izenburu orokorrarekin eta sinadurarik gabe, Fernandorena izan ezik. Klaudio Otaegik sinatu zuen azken hori, euskarazko lehen bertso kronikaren egileak, hain justu[1].
Izuelako Artzaia ez da gehiago agertuko puska batean, baina Bilintxi eta batez ere Fernando Amezketarri buruzkoak asko argitaratuko ziren handik aurrera. Bilintxen bizitza euskal gaiek bertako prentsan bizi izan zuten loraldiaren garaikidea da kasik, bertatik bertara ezagutu zuten hainbat idazle eta kazetarik, eta ez da hain harrigarria bere ateraldiak prentsara iritsi izana. Fernando Amezketarrak, ordea, prentsan bere lehen ateraldia argitaratu zenerako 60 urtetik gora zeramatzan hila; ahoz aho eta belaunaldiz belaunaldi egin behar izan zuen bere ospeak bidea. Honela zioen Manterolak bere kantutegian, Iztuetaren aipamenaren ondoren etorri zen 54 urteko isiltasuna hautsiz:
“Entre los coblacaris ó improvisadores populares que han dejado grata memoria en Guipúzcoa cuéntanse el famoso Rector de Amezqueta […] y Fernando Amezquetarra. Refiérense de ellos un sin número de chistes agudos y de versos improvisados en el calor de la conversación, algunos de los cuales transmitidos de boca en boca por la tradición, y más ó menos alterados en su forma, se conservan todavía en la memo¬ria por gran número de personas” (1878, II. liburukia: 83-84; Otermin, 2014).
Jada 1878rako Buenos Aireseko Laurac Bat aldizkarian berari buruzko Iturriagaren bertso batzuk aurki daitezke, Díaz Nociren arabera, aldizkari hartan euskaraz argitaratu zen testu bakarra (1995: 39). Jarraian, Euskal-Erria, Euskalzale, Ibaizabal… Bilintxen ateraldiak argitaratu zituzten medio bertsuetan topatuko ditugu Fernandorenak, baina ugariago eta sinadura gehiagorekin: Patrizio Orkaiztegi[2], Baleriano Mokoroa, Enrike Elizetxea, Jose Ramon Jauregi, Aokozel… Hainbat hamarkadatan herri xehearen gogoan gorde zenak garaiko kultur gizonen interes bizia piztu zuen. Garaiko euskal olerkaririk ezagunenak, Felipe Arrese Beitiak, edo Pedro Mari Otaño bezalako puntako bertsolari batek ere idatzi zuten amezketarraren inguruan[3]. Eta, 1901ean, Pablo Gorosabelen Noticia de las Cosas Memorables de Guipúzcoan, Iztuetak Villabonako desafioaz esandakoak osatuz, Fernandoren izen osoa argitu zen: Fernando Bengoetxea Altuna.
Manterolak aipatu bezala, literatura txikitzat har daitezkeen ateraldi hauek literatura handira ere egin zuten jauzi, Espainian arrakasta handia izan zuen lan batekin gainera, Pio Barojak 1908an Zalacaín el aventurero eleberria argitaratzean. Bigarren liburukiaren VIII. kapituluak Varías anécdotas de Fernando de Amezqueta y llegada a Estella” darama izenburutzat, eta protagonistek Amezketako taberna batean baserritar bati entzundakoak jasotzen ditu:
“Rieron Martín y Bautista […] —Yo no sé contar nada —dijo varias veces—. ¡Si estuviera «Pernando»!
—¿Y quién era «Pernando»? —preguntó Martín […] —¡Ah! Pues era el hom¬bre más gracioso de toda esta provincia. ¡Las cosas que contaba aquel hombre!
Martín y Bautista le instaron para que contara alguna historia de Fernando de Amezqueta, pero el campesino se resistía, porque aseguraba que oirle a él contar estas chuscadas no daba más que una pálida idea de las salidas de Fernando. Sin embargo, a instancias de los dos, el campesino contó esta anécdota […]”[4] .
Amezketarrari buruzko istorioak pilatuz joan ziren[5], eta bilduma lanak argitaratzen hasi ziren. Honela iragartzen du lehenengoa Euskal-Erria aldizkariak:
“[…] ha publicado la misma Casa editorial [Tolosako Eusebio Lópezen argitaletxea], el Almanaque de bolsillo para 1911, digna continuación del que con general aplauso publicó el año pasado […] Además del calendario, contiene este librito una colección de graciosísimos cuentos, entre los que, como era de esperar, figuran unas cuantas salidas (de las más escogidas), del indispensable Pernando Amezketarra”.
Agerikoa da XX. mende hasierarako Fernandoren ateraldiek irakurgai gisa arrakasta garrantzitsua lortu zutela. Liburu gisa lehen aldiz argitaratu zirenean, 1925ean Gregorio Mujikaren eskutik, bigarren edizio bat atera behar izan zuten 1927an. Horrelako zerbait gertatu zitzaion euskarazko lehen liburua izango da ziurrenik. Fernando Amezketarra bertsolari txitxar bizizale eta zirtolariaren izpirituaren ordezkari gorena bihurtua zen.
[1] Euskaltzale porrokatua izan zen Otaegi. Euskal-Erria aldizkariko bere kolaborazio guztiak euskaraz idatzi zituen, aldizkariko kolaboratzaile euskaldun gehienek nagusiki gazteleraz argitaratu ohi zutenean. Ez zen kasualitatez izan, beraz, euskarazko lehen bertso kronikaren egilea.
Berak bakarra sinatu arren, bertsolarien pasadizo eta ateraldien inguruko lehen testu hauek ere guztiak bereak direlakoan gaude, denak izenburu orokor berarekin eta elkarren oso segidan argitaratu baitziren.
Klaudio Otaegi (1836-1890) zegamarrak merezi du, bada, oinohar bat behintzat lan honetan. Familia pobrekoa izanagatik, herriko organo jotzaile plaza atera zuen 14 urterekin eta Gasteizen irakasle ikasketak egin ondoren, 22 urterekin, irakasle plaza Hondarribian. Luis Luziano Bonapartek laguntzaile gisa hartu zuen eta harreman estua egin zuen. Bertso jarri ugari argitaratu zuen eta hainbat Lore Jokotan hartu zuen parte.
[2] Oterminen arabera, Orkaiztegi izan zen Amezketarrarekiko jende jantziaren interesari bultzada erabakiorra eman ziona, Fernandoren kontuak sistematikoki bildu eta argitaratuz (2014: 43-49).
[3] Arrese Beitiak Euskal-Erria aldizkariaren 1893ko bigarren zenbakian argitaraturiko Chomiñ eta Premiñ trabenan bertsotan bertso sortan aipatzen du. Otañok urte bereko lehen zenbakian Perrando Amezketarra izeneko bertso sorta eskainiko dio, eta 1900ean La Basconia astekariaren 247. zenbakian bere ateraldi bat kontatu zuen.
[4] Lehenengoa, apaizaren etxeko amuarrainarena, izugarri gustatu eta beste bat kontatzeko eskatzen diote, eta horren ondotik hirugarren bat kontatzeko. Eta hark kontatzen segi.
[5] Fernandori egozten zitzaizkion zenbait pasadizo eta ateraldi belaunaldi arteko ahozko transmisioak zerbait itxuragabetu izana litekeena zela zioen Manterolak, eta Oterminen ustez asko ez dira bereak. “A finales del siglo XIX y principios del XX, intelectuales con mucho sentido del humor como el Padre Orko¬laga, Resurrección María de Azkue, el párroco de Tolosa o Serapio Múgica fueron recogiendo historias y anécdotas fantásticas procedentes de toda Europa y se las aplicaron a Fernando, que se convirtió así en un personaje humorístico” (2014/VIII/29, Gara, “Un homenaje musical a Fernando Amezketarra”).
