[Lore Jokoak] Bestekotze prozesu luze baten ondorena
Bestekotze prozesu luze baten ondorena –
XIX. mendean euskara galzorian egon zitekeenaren kontzientzia zabaltzen hasi zen. Hizkuntza egoera horretara eraman zuena tokiko eliteen bestekotze prozesua izan zen, estatuen politika homogeneizatzaileek edo immigrazio erdaldunen oldeak bezainbeste.
Bertako instituzioen politiken inguruko hainbat datu eskaintzen dute Madariagak (2008: 106-111) eta Intxaustik (2014: 95-96). Adibidez, batzarkide izateko gaztelaniaz irakurtzen eta idazten jakin beharra ezarri zuten Gipuzkoako Batzar Nagusiek (1529), eta baita Bizkaikoek ere (1613, 1618, 1620). Alkate izateko ere baldintza hori ezarri zen (Gipuzkoan 1571tik aurrera). Eta XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera mediku, auzitegi eta abarrek herri euskaldunetan ematen zuten zerbitzua euskaraz emateari utzi zioten.
Eskolaratzea orokortzean ere, joera bera nagusitu zen. 1780ko hamarkadan, Nafarroako eta Arabako Batzarren erabakiak aurki daitezke euskararen debekua ezartzen zutenak, eta eskuduntza udalen esku zegoen tokietan beste hainbeste egin zen: Beasain (1730), Bera (1777), Aia (1784), Elgoibar (1787), Uztarroze (1807) eta abar. Haurrei ezagutzen zuten hizkuntza bakarra erabiltzea galarazten zien eraztunaren metodoa garai horretan zabaldu zen[1].
Eliza izan zen, Kontrarreformari jarraiki, euskarari toki bat egin zion instituzio bakarra, horretara hizkuntzarekiko kezkak baino klase popular elebakarren doktrinatzeak eraman bazuen ere[2]. Ekarpen hori beste hainbat hizkuntza komunitate ertzekoturi eginikoa baino mugatuagoa eta berantiarragoa izan zen gainera. Euskal elebakarrek osatutako parrokietan erdara hutsez aritzen ziren sermolarien hainbat adibide eskaintzen ditu Madariagak[3], eta apezpiku euskaldunak salbuespen bat izan zirela azpimarratzen du. XVIII. mende bukaeratik aurrera bakarrik topatu ahalko dira elizgizonen euskararen aldeko jarrera argiak, betiere Antzinako Erregimenaren defentsan estatuari pultsu politiko bat botatzen dioten erlijio-ordena konkretuen ekimenera mugaturik.
Euskal erakundeen euskararekiko kezka hutsaren hurrengoa izan bazen, eta Elizarena ere oso mugatua, Euskal Herrian sortutako ekimen ilustratu bakarrak, XVIII. mendearen bigarren erdian abiarazitako Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak, ez du gehiago ekarriko. Kide batzuek sentsibilitateren bat erakutsi arren, bere ekimenetan ez ikusiarena egin zuen euskararekin.
[1] Burkek esplikatzen du estatuen babesik gabeko hizkuntz komunitateen kasuan oso ohikoa izan zela bestekotze prozesua muturreraino eramatea, alegia, tokiko eliteek euren kultura popularrari ez ezik euren hizkuntzari ere bizkarra ematea. “La separación de ambas culturas puede verse, con más claridad, en aquellas zonas de Europa donde la imitación de la corte supuso que las élites locales hablaran un lenguaje distinto al del pueblo común” (1991: 378). Eta hainbat adibide jartzen ditu: “En Languedoc, por ejemplo, la nobleza y la burgesia adoptaron el francés, lo que les separó (o hizo patente la separación) de los artesanos y campesinos que hablaban occitano. En Gales la aristocracia local empezó a hablar inglés y retiró su protección a los bardos tradicionales, lo que supuso la casi inmediata extinción de este tipo de actores. En las Higlands de Escocia, durante la época de Ferguson, el gaélico se convirtió —como indicaba el mismo Ferguson— en ‘la lengua que se hablaba en las cabañas, pero no en los salones o en la mesa de cualquier caballero’” (1991: 378).
Kulturarekin gertatzen zen bezala, hizkuntza jasoen eta arrunt, baldar, trauskil, behe mailakoen arteko bereizketa sortuko zen pixkanaka. Beraz, hizkuntzen historiaren eta kultura popularraren historiaren arteko loturak marrazten ditu Burkek eta bikulturaltasun, diglosia kultural eta halako terminoak erabiltzen ditu fenomeno horiek azaltzeko (1991: 21).
Calvetek (2005) xehetasun handiagoz azaltzen du fenomeno zehatz honen barne muina, hizkuntz komunitateen arteko indar erlazio gisa planteatuz. Glotofagia deritzo prozesu osoari, eta lehen fasea komunitate subalternoko eliteek norbere hizkuntzari uko egitea dela seinalatzen du.
[2] Fenomeno orokortua izan zen hau ere eta Calvetek, adibidez, bretoiaren kasua aipatzen du (2005: 96)
[3] Kurioso askoak dira kontatzen dituenak: “Así, consta que en las predicaciones de San Francisco de Borja por Gipuzkoa (Oñati y Bergara, entre otros lugares); la gente a pesar de no entenderle una palabra se emocionaba y participaba plenamente del acto del sermón […] Aún mucho más notable es el siguiente caso, en el que predicados los vascos en castellano no sólo se enternecían sino que milagrosamente entendían lo que se les decía. Jerónimo Gracián, colaborador de Santa Teresa de Jesús, refiriéndose a la fundación de un convento de monjas en Pamplona en 1583, asegura: «[…] me acaeció que mujeres que no entendían castellano, sino solo vascuence, venirme a oír diciendo que entendían mis palabras»” (2008: 107-108).
