Erreportajeak

Korsika. Chjami è rispondi: tradizio arkaiko eta bizia

Korsika –

Erredakzioan itzulia

 

1. Bat-bateko kantua

Munduko herrialde guztietan, bat-bateko kantua presente dago, indar handiagoarekin edo txikiagoarekin. Gizarte ekintza ororen agerraldi gisa aitortua da: jaiak, erlijio zeremoniak, hileta errituak, familien edo tribuen arteko desafio eta tentsio sozialak, etab. Horren ondorioz, Giza Zientzietako diziplina ugari biltzen ditu, eta ikerlariek hainbat arlotan egiten dituzte lanak.

Kantu inprobisatua Mediterraneoan egiten da, Greziako aedoen garaitik, gutxienez. Pierre BECen^[1] arabera, “poesia eta kanta elkarrizketatua, ahozko jokaldiak edota poesia erronkak garai guztietako eta herrialde guztietako kultura gertaerak dira”.

​​Korsikan, inprobisatutako kantuen hainbat forma daude: nanne (sehaska kantak), cuntrasti (maitasun kantuak), voceri (heriotzari buruzko kantuak). Voceri-ei buruz azterketa sakonak egin izan dira, baina orain arte oso ikerketa gutxi^[2] bideratu dira chjam’è rispondi-ra, nahiz eta ikusleek eta ikertzaileek bertutetsuenetakotzat jotzen duten.

Chjam è rispondi Korsikako kantu inprobisatua da oraindik praktikatzen den bakarra. Kantua ezaguna da baita kanpoan ere –bai izena bai adierazpena–; izan ere, Korsikari^[3] buruzko lan askotan^[4] aipatu izan da.

Inprobisatzaileekin (inkestak, grabazioak) eta hainbat dokumentu (soinu funtsak, dokumentazio filmak, etab.) dituzten kultura zentroekin lankidetzan egindako doktoretza tesi batean^[5], kantu horren bi alderdi aurkeztu ditugu labur-labur: lehenik teknikoa, osagaiak deskribatuz; ondoren, prospektiboa, haren garapenari buruzko gogoetekin.

2. Chjam’è rispondi, marko behartua eta martxan dagoen dinamika

Chjam’è rispondi bi pertsonaren arteko kantu gisa defini daiteke, beren solasak txandaka inprobisatzen dituztenak, testuinguru jakin batean (bestak, gertakari kulturalak, publikoak, etab.) eta gai zehatz bati buruz, gehienetan eztabaidari dagokiona. Gehiago edo gutxiago landutako argumentaziotik abiatzen da, eta hori garatzen du gero, hainbat talentu erabiliz: kantua, poesia, erretorika, umorea, ezagutzak, etab. Helburua da, ororen buru, entzuleak konbentzitzea.

Beraz, bat-bateko ahozko ekoizpena da, hiru lerroz osatua (korsikeraz cantà a attu prisente esaten da, edo impruvisà).

Kantatutako lerro bakoitzak 16 silaba ditu, eta azken silabak errimatzen dira (BBB da motarik sinpleena). Hala ere, hiru lerroko bertsoaren lerro bakoitzak bi zati ditu, ahotsak eten bat egiten baitu lerroaren erdian, eta hortik inprobisatzaileak bertsoaren sonoritatea hobetzeko aukera izaten du, errimak lerroen erdian jarriz. Kasu honetan, 8 silabako 6 neurtitzetan, bitarteko errimek forma ezberdinak har ditzakete: landuena (ABABAB), hobetua (ABABCC) eta forma mistoa (ABABCB).

Beraz, 16 oineko bertsoa txandaka kantatzen den bertsoaldian, inprobisatzaile bakoitza libre da hobekien egokitzen zaion egituraren arabera konposatzeko; errima mota kontuan hartu gabe, funtsezkoa da errimak egotea. Horrela, bertso erritmikoa (16 oin) eta errimatua (azkenak eta/edo tartekoak) dira arau nagusia.

Bistan da, gaiaren barruan egon behar da, eta ahal bada anadiplosia ere errespetatu behar da, nahiz eta kantuan apur bat desfasatua izan (bigarren lerroa).

Gero, komeni da melodia baten edo tinbre baten arabera kantatzea (korsikeraz u versu), hori baita zentzu, estetika eta emozio eta estimuluen eramailea. Inprobisatzaile bakoitzari dagokion bertsoa, oro har, bosgarren ambitus (hedadura) baten gainean jartzen da. U versu, kultura herrikoian entzuten den bezala, kantu baten interpretatzeko moldea da, minorrean edo maiorrean, edo bietan, apaingarriekin edo erritmoarekin (etenak eta azkartasuna) jokatuz. Beraz, lerro melodikoa eramateko moldea da.

Bertsoak poetaren edo haren leinuaren nortasuna islatzen du. Eta, batez ere, haren inprobisazioaren balio poetikoa eta haren hitzen ahalmena balioesteko euskarria da. Barneratuta duen bertsoari esker, inprobisatzaileak ez du gehiago bere bertsoen silabak kontatu beharrik. Euskarri melodiko horrek aukera ematen dio alderdi metriko horretaz gehiago ez arduratzeko, aski da solasa melodiarekiko isomorfoa izatea. Versu-a, beraz, matrize bat gehiago da, eta inprobisaziorako ezinbesteko tresna.

Azkenik, forma egokiekin sortu behar da; adeitasunari eustea beste arau garrantzitsu bat da, nahiz eta gaiaren aldetik bilakaera bat badagoen, datu pertsonalak (jantziak, anatomikoak edo moralak) aztertzeraino, erregistro komikoari eta isekari heltzeko. Izan ere, chjam’è rispondi binaka egiten bada ere, hirugarren aktore bat, publikoa, kantu inprobisatu horren parte da. Entzuleek aktiboki parte hartzen dute mintzoaren boterearen magia diren une horietan; beste inprobisatzaile batzuek (beren txanda etorriko denean esku har dezaketenak), jakile finek eta beste zale gutxi edo asko ikasiek ere inguratzen eta estimulatzen dituzte poetak. Izan ere, publikoa kantu inprobisatuaren enbaxadorea da, alde batetik sorkuntzarik hoberenak buruz ikasi eta zabaldu ditzakeelako, eta bestetik inprobisatzaileen ospeari ekarpena egin diezaiokeelako.

Chjam’è rispondi-aren deskribapen sintetiko honek ez du ezer espezifikorik, munduko eskualde guztietako kantu inprobisatuek antzeko ezaugarriak dituztelako^[6]. Melodiak eta metrikak desberdinak dira, baina printzipioa berdina da: testuinguru jakin batean (festa, ikuskizuna, etab.) eta ahozko poesiaren esparru generiko batean, inprobisatzen da gai jakin bati buruz kantatuz, elkarrizketa forman edo bakarrizketa bidez; publikoarentzat eta publikoarekin kantatuz sortzen dute, epaimahai ofizial baten aurrean.

2.1 Chjam‘è rispondi: Hizkuntza eta etorriaren besta

Bat-bateko jakintzak beti txunditu du publikoa. Inprobisatzaileek, poeta deituek, miresmena pizten dute elkarrizketa horretan lexiko aberats eta askotarikoa duen diskurtso bat eraikitzeko gaitasuna dutelako. Elkarrizketa horretan estilo irudi asko agertzen dira eta etengabe hainbat ideia iradokitzen. Gainera, poetak ahots ederra eta tinbre melodiatsua baldin baditu, maisutzat hartzen da eta bat-bateko kantua goraipatzen laguntzen du. Hori dela eta, poeta ezagunen arteko hitz jolasek beti erakarri izan dituzte jendetzak; ohikoa da, bestalde, goi mailako inprobisatzaileen arteko topaketa ospetsuak kontatzen dituzten bertsoak aletzea. Chjam’è rispondi-a beti presente da oroimenean, eta, gaur egun ikusleen grina apur bat apaldua bada ere, inprobisatzaileek irudi ona dute.

 

2.2 Susperraldia, beherakadaren ondoren

Korsikako kantuak bilakaera aberatsa izan du azken berrogeita hamar urtean^[7], baina chjam’è rispondi bazterrera geratu zen, 70eko hamarkadaren hasieran ia erabat desagertu baitzen. Arrazoiak ez ditugu hemen garatuko, baina hauekin izan dezake lotura: landa bizitzaren gainbeherarekin —inprobisatutako kantuaren bektore nagusitzat hartzen baita—, eta jakintza eta praktikak ez transmititzearekin, baita ezagutza zientifikoan interesik ez izatearekin ere.

Hala ere, zenbait eragilek^[8] (kultura-aktibistak, poetak, irakasleak, etab.) lan bat hasi zuten “geratzen” ziren inprobisatzaileekin, eta oinarri bat sortu^[9]. Oinarri horri esker, etorkizun handiko dinamika bat sortu da, “zaharren” (1930-1940 urteetan sortuak) eta belaunaldi gazteen (1960-1980 urteetan jaioak) topaketekin.

​​Errekuperazio hori indartu egin zuten hogei urteko tartean izandako beste gertaera garrantzitsu batzuek; esate baterako, scrivi è rispondi-ak sarera^[10] iristeari esker, inprobisatzaileen Eskualde Elkarte bat sortu da^[11]. Elkarte horrek ikerketa eta topaketa programa batean parte hartzen du Toscanarekin, Balearrekin eta Sardiniarekin batera^[12].

3. Perspektibak

 

Chjam’è rispondi-k interes handia du elkarteen kultura jardueretan (topaketak eta inprobisazio tailerrak, hitzaldiak) eta beste eskualde batzuekiko elkartrukeetan. EVCren^[13] egileek idatzi zuten bezala, “gizarte gatazkatsu baten isla… […]… eta publikoaren eta poeten arteko lotura bizia” irudikatzen baditu, uler daiteke gaur egun bien arteko eremu problematiko batean dagoela.

Batzuen begietan, garai loriatsu batean bakarrik existitzen ziren (maisu paregabeekin^[14] eta kalitate handiko bertsoaldiekin), batez ere Santa du Niolun^[15], publikoak parte hartu ez ezik, lanak buruz ikasi eta zabaldu zituelako^[16]. Horrela, bere iraganaren itzalean garatu bide da, bere bi funtzio nagusiak, katartikoak eta ludikoak^[17], landa munduaren gainbeherarekin desagertu baitziren. Edukiz horrela hustuz, ez zuen ahalbidetu denboran jarraitzea eta berpiztea.

Beste zenbaitentzat, chjam’è rispondi-ak aurrera egiten duela erakusten dute hainbat seinalek, adibidez Mediterraneoko beste inprobisatzaile talde batzuek (Toscana, Sardinia eta Balearretakoak) egindako aitortza eta kantu horren ezagutza teoriko hobea. Gaur egungo inprobisatzaileek talde hetereogeneoa osatzen dute; belaunaldi gazteek (25 urte batez beste) adinekoen (75 urte batez beste) esperientziaz gozatzeko aukera dute arlo guztietan (lexikoa, sintaktikoa, musikala, joko bat kudeatzeko estrategia, etab.) eta, horren truke, gazteek zenbait indarguneri balioa ematen diete (gai anitzak, dinamismoa, baina baita ezagutza linguistikoak ere, elebitasunari buruz informazio gehiago baitute).

Eta, gainera, aitortu beharra dago chjam’è rispondi-aren oinarrizko osagaiak ez direla aldatu: bere sortze-matrizea (arauen gorputza) iraunkorra, hobeto ezagutua eta formalizatua da, eta belaunaldi gazteek bere egiten jakin dute. Horrek ahalbidetzen du neurtzea transmitigarria eta bizia dela, testuingurua edozein dela ere. Gainera, ekimenak egiten dira eskola edo elkarteetan, kantu hori hobeki ezagutarazteko eta oinarrizko irakaskuntza saioak praktikatzeko. Bertsoak (a terzina) –objektu manipulagarritzat jotzen da, deskonposatu, ikertu eta berreraiki daitekeelako– eta errimak aurkitzeko eta lerro erritmodunak^[18] modu ludikoan eraikitzeko mekanikak aukera ematen dute bat-bateko sorkuntzarekin ohitzeko.

Bestalde, beste kantu inprobisatu batzuen eta adierazpen leku berrien (antzokia, eskola, etab.) arteko konfrontazio ohikoena are aukera handiagoa da chjam’è rispondi erronka horietan txertatzeko.

Mintzamenaren arte horren funtzio sozialak, seguraski, bere dinamismotik eratorritako eraikuntzen kontua besterik ez dira. Bistan da, komunikazio bide modernoek harreman sozialak eraldatzen dituzten testuinguru honetan, mintzamenaren espazioa, batez ere kantatua, hertsia izateko arriskuan dagoela; baina apustua egiten dugu, hala ere, beste egoera aitortu batzuen alde eginez (Euskal Herria eta Balear Uharteak), hizkuntza ikasteko funtzioari esker, chjam’è rispondi-k oraino bide luzea izanen duela aurrean.

 

 

Eranskina

 

1980ko saio baten analisia (INA dokumentua)

https://www.facebook.com/657246679/posts/10157565134106680/?d=n

 

Chjam’è rispondi 1980ko hamarkadaren hasieran, INAren dokumentu baten arabera (2020ko martxoan zabaldu zen sare sozialetan). Eszena Balagnan gertatzen da, mahasti eremu ezagun batean. Dirudienez, saioa programatu egin zuten, filmatu egin baitzen. Roccu Mambrini (R) u Rusignolu (Balagna) eta Carlu Parigi (CP) inprobisatzaileak (jatorriz Boziukoak) giro bukolikoan eta publikorik gabe ari dira. Aurkeztutako dokumentuak 9 minutu baino gutxiago irauten du. Azkenean, beste inprobisatzaile batek, herriko Settantak (S), saioan parte hartzen du, baina modu neutral samarrean, eta gai berarekin inprobisatzen hasten da.

Bideoa saioa abiatuta dagoela hasten da. “Sua” gaiaren inguruan kantatzen dute parte hartzaileek, maiz gertatzen diren suteen ikuspegitik (eta, ezbairik gabe, eszena horrekiko garaiarekin lotuta); gai horri buruzko ondorioak ezagutzen ditugu (ekonomikoak, ekologikoak, etab.), oso gai minbera da.

C. Parigik bere tristeziaz hitz egiten du eta dei egiten dio euriari, suari aurre egiteko (lehen bertsoa); R. Mambrinik, bestalde, orokorrago hartzen du, eta nekazaritzaren bidez lurra lantzeaz hitz egiten du (2. bertsoa). Hala ere, C. Parigi ez da maila horretan geratzen, eta azkar aukeratzen du bide pertsonalago bat; beraz, elkarrizketa erregistroz aldatzen da, eztabaida sortzen da –bi inprobisatzaileen nagusitasun zuzena–, eta trufazko tonua hartzen du, aurkariaren ahulezia fisiko batzuk zuzenean adierazteko. R. Mambrinik axolagabeki erantzuten du, bikotekidea jarraitu gabe, eta lurra landu beharko balu, haren agintaria izango litzatekeela imaginatzen du. Inprobisatzaileen finezia nabarituko da: elkarrizketan parte hartzeko, fintasuna galdu gabe, konfrontazioa bi planotan ezarriko da: batek itxura fisikoaren aurka egiten du, (3. bertsoa), eta besteak arrazoia ematen badio ere, aurkariaren intelektualitate faltari erreferentzia egiten dio (4. bertsoa). Bi poetek diskurtso erretorikoa garatzen dute, eta 5 ezaugarri ezagunak topatuko ditugu diskurtso horretan; elocutio eta actio gailentzen dira eta entzulea gozarazten dute, beste ezaugarriak nabarmen ematen dira (batez ere memoria).

Prosodia desberdintasunak ere badaude. Bi ahotsek melodia harmoniatsuak dituzte, baina C. Parigirena zirraragarriagoa da, adierazpen enuntziatiboen bidez indartua da, bereziki deiktikoen bidez (ni, zu, ni, zu). Lasaitzeko asmoz, R. Mambrinik hiru irizpiderekin jokatzen du, prosodia leun batean: adiskidetze hitzak —adostasunaren/desadostsunaren alkimia—, eta, batez ere, aldi berean, toki eta denbora deiktikoak (gaur, lehen, hemen, beste leku batean) eta pathos-en eremua (lurraren zigiluaren sufrimenduak).

Maila handiko elkarrizketez eta hitzezko eta hitzezkoak ez diren eremuak elikatzen dituzten inprobisatzaileen teatraltasunaz haraindi, inprobisazioaren erraztasuna azpimarratuko dugu. Horrez gain, beste bi puntu ere garrantzitsutzat dauzkagu, homeroen aedoei buruzko lanetara hurbiltzen gaituzten heinean. Batetik D. Cajasus (2012; 26. or.) izen sintagmaren aurretik dagoen aditz sintagmaz ari da. Bestetik, S. Perceau, (2017; 101. or.) metalepsiari buruz ari da, hala nola inprobisatzaileak maiz erabiltzen duen teknika arruntaz, teknika horren helburua izanik arreta erakartzea kantatzera doanari buruz:

(1) Roccuren “Basgemu noi à Settanta…” hirugarren lerroak erakusten du esaldia eratzeko modu original hori, hots, aditza (besarkatu) aurreratzeana (“Gu Settanta-n”), baina, nahiz eta zenbait saiotan ikusi, sintaxi hori gero eta gutxiago erabiltzen da, frantses maileguen ondorioz.

(2) Carluren “Guardate u Rusignolu o cum’ ellu parla bè…” (“ongi entzun ezazu u Rusignolu zein ongi mintzatzen den…”) sortaren lehen lerroa da publikoarekin bat egitea bilatzearen adibide garbia, helburua baita publikoa poetak esango duenarekin lotzea eta, aldi berean, ahapaldia amaitu berri duen bere aurkariaren hitzak gutxitzea. Beste estilo-figura bat ere aipa liteke bertso honetan, non Carluk, are arreta gehiago erakartzearren, publikoari zuzenduz (nahiz eta kanpoan egon!), azken hau ez duen entzutera gonbidatzen, begiratzera baizik!

Elkarrizketak diskurtsoaren logika ezberdin horietan jarraitzen du, eta badirudi horiek chjam’è rispondi magia sortzeko osatzen direla, garai hartan agertutako bideoaren adierazleen arabera (37 iruzkin, 385 elkarbanatze, 20.000 ikustaldi inguru). Gero, hirugarren inprobisatzaile batek, ordura arte (4.08 min) isilik egondakoak, R. Mambriniren alde egiten du; gaia aldatu egiten da orduan, eta jolasak hirutan jarraitzen du konkordian amaitzeko (5. bertsoa).

Saioei buruzko partida hau ixteko, Sandré jaunak (2013, 185. or.) diskurtsoaren analisiari buruz esandakoak oroitaraziko ditugu: “elkarrekintza da bat-batekotasuna bermatzen duena”. Inprobisatzaileari erreferentzia eginez, hemen bat-batekotasuna da urgentziaz egiten den ekoizpena, oroimena, irudimena, eta abar eskatzen dituen garuneko aktibitate batetik abiatuz. Eta elkarrekintza da osagai horiek guztiak orokorrean kontuan hartzea, entzulea bera izanik lehentasuna.

Horregatik, inprobisatzaileei egindako elkarrizketetan oinarrituz, hiru aldi proposatzen ditugu, erakusteko inprobisazioa egiazki prestatzen dela:

Hurbilketa fase bat: orokorki, ekitaldia eta tokia aitzinetik jakinak dira; inprobisatzaileari egungo baldintza materialei, antolaketari eta poetei buruzko informazioa ematen zaio; horrela, geroko garapena irudika dezake, edo bisualizatu, hipotesiak egin ahal izateko inprobisazioan zehar landu litezkeen gaiei buruz.

Aitzin-inprobisazio fase bat: X poetari onartzen zaion denbora da, Y poetak bere bertsoa kantatzen duen bitartean; bertso batek 42 segundo irauten du batez beste. Inprobisatzailea radar moduan dago une horretan; denbora hori nahikoa da bertsoa prestatzeko, errimen aurkitzeko mekaniketatik abiatuz, EVCk^[19] (E Voce di U Cumune, 1986, 92. 0r.) eta beste lan batzuek^[20] seinalatzen duten bezala, edo chjam’è rispondi-etako anadiplosi oso arruntetan ageri den bezala.

Gauzatze fase bat: bertsoa kantatzeko behar den denborari dagokiona eta bat-bateko ekoizpen gisa hautemana izanen dena.

 

 

 

Sarean dauden bideoak

 

ANDREANI Brandon, 2020. Ghjochi di cunfinamentu, Università di Corsica https://www.youtube.com/watch?v=8IJ0nt_qdP4.

CRDP di Corsica, Sinsibilizazioni à u chjam’è rispondi, Irakasleei zuzendutako DVDa. Proiektuaren arduraduna: Ghjuvan’Micheli Weber. Réf 200 DVD 06

FRANC Emmanuelle, 2005. Félix Quilici, l’homme à l’écoute, Dokumentala, Koprodukzioa: France 3 Corse eta Mareterraniu, 52 minutu. Ikusgai: https://mezzovoce.wmaker.tv/Felix-Quilici-l-homme-a-l-ecoute_v226.html?fbclid=IwAR01iyOzYutXD8hmGX6uchCuAdPBlaGq2vKU-kt6OXagRBhW9hO7m89pAHg

 

FRANCE 3 Corse Via Stella, Tempi Fà, Tempi d’Oghje, “U Chjam’è Rispondi” saioa, 52 mn, apirilaren 24an emititua. Aurkezpena eta zati bat ikusgai: https://www.francetvpro.fr/corse-viastella/programmes/26267161

INA: joute en Balagne: https://www.facebook.com/657246679/posts/10157565134106680/?d=n

 

 

LIMONGI Cristofanu, 2014. Risposta à a chjama lingua corsa, https://www.facebook.com/titto.bianca/videos/485534164890338/

Locu Teatrale 2015: Soirée chjam’è rispondi en l’honneur du Rusignolu. https://m.facebook.com/watch/live/?ref=watch_permalink&v=2718599521488098&_rdr

JAFFE Alexandra, 2014. Conférence au “The American Folklife Center”. Washington.2 décembre. http://www.endangeredlanguages.com/lang/3171/samples/9589?hl=es

PNRC, 1993: U Furcatu. Chjama è ripondi. A Santa di u Niolu, 1989. K7 VHX, 52mn.

Repertorium du Centre Culturel Voce. Pigna: https://repertorium.voce.corsica/

 

Saila: mediateka, atala «poesia»

^[1] BEC Pierre, 2000. La joute poétique: de la tenson médiévale aux débats chantés traditionnels, Les Belles lettres, «Architecture du verbe», Paris, 521p. ISBN 2-251-49012-4

^[2] “E voce di u Cumune” (EVC, 1986), erreferentziazko liburuaz, INCONTRO programaren txostenaz (Interreg-marittimo, 2011) aparte, aipa daitezke De Zerbi (2009), Gil (1984) eta ikasleen txosten batzuetako gogoetak: Ottaviani, 1984; Santucci, 2010; Luciani, 2012; Ragni (2016).

^[3] Bourde, 1887; Croze 1911; Southwell-Colucci, 2001; Tievant eta Desideri, 1986

^[4] Bec, 2000; Lacroix, 2004; Laborde, 2005.

^[5] Sarean. Korsikako Unibertsitatea.

^[6] Bibliografia joria da, besteak beste: Lortat-Jacob, 1987; Bec, 2000; Laborde (2006), Manca (2009), Calame et al., 2010; Casajus, 2012.

^[7] Gattaceca Patrizia, 2016: Cantu in mossa. Le chant corse sur la voie. 219 or. Ed., Albiana Ajaccio. ISBN: 978-2-8241-0803-2

^[8] Casalonga Toni, 2005: Chjama è rispondi, In: “L’art des chansonniers, E canti que canti”. Actes du colloque de Gaillac, 28-30 novembre 2003. ISATIS Cahiers d’ethnomusicologie régionale N° 7. Conservatoire Occitan Toulouse, Association Cordae, Cordes, 61-71 or.

^[9] Pignako bertsoaldien (1975) mediatizazioa, kultura-ekitaldietako topaketa eta tailerrak (Azokak, Udako Unibertsitateak, etab.), poesiaren eguna Cortin (1983).

^[10] Interneten elkarrizketa poetikoen berrikuntza, chjam’è rispondi eredua jarraituta.

^[11] Associu du Chjam’è rispondi (2008an sortua).

^[12] Caocci, Macchiarella, 2011.

^[13] E Voce di u Cumune, 1986, 9. or.

^[14] Pampasgiolu, Minicale, Minnellu, Maghjurellu eta beste hainbat.

^[15] Niolun, irailaren 8an ospatzen den erlijio besta eta baserri azoka, eta Korsika guztiko jendea erakartzen duena.

^[16] Beste leku batzuetan ikusi den bezala (Manca, 2009, 21. or.)

^[17] Ettori (Actes journée de la poésie 29/04/1983-n aipatua, 13-14 or.) eta EVC, 1986, 9. or.

^[18] Incontro, 2012 12-22 orr; CRDP, 2013; Jaffé, 2013.

^[19] E Voce di U Cumune, 1986, 92. or.

^[20] D. Laborde (2005); Manca (2009, 207. or.)

Korsika  Korsika Korsika  Korsika  Korsika   Korsika  Korsika  Korsika  Korsika Korsika  Korsika  Korsika Korsika  Korsika  Korsika  Korsika  Korsika  Korsika  Korsika  Korsika  Korsika  Korsika