Grenadako Extempoa
Testua: Tahira Natalie Carter
Itzulpena: Ekai Txapartegi
Argazkiak: Nerissa Golden eta beste
Alpha Junior-ek haur eskola txikian agurtu nau. Zuzendariaren gelara sartu behar izan dugu elkarrizketa hau egitera, haurren artean bakea izaten dugun eskolako toki bakarra baita. Guztiek ezagutzen dute Sean maisua. Irribarrez hartu nau, eta motxila lurrean utzi eta nire aurreko aulkian eseri da. Gaztea da, 34 urte. Elkar ezagutzen ez dugun arren, berehala hasi zait edozeri buruz, bat-batean, extempoak botatzen. Nire ile tankera, bertsolari gisa izan dituen urtetako bizipenak… bertsoetan kabitzen zaio esan nahi duena.
Sean Niles, ogibidez, irakaslea den arren, Serpent ezizenarekin ezagutzen da Extempo eta Calypso munduan. Kariben ohikoa da bertsolariek izen artistikoak izatea.
Bertsolariek bestelako ogibiderik izatea normala al da?
Bai, erabat. Extempo dibertitzeko egiten dugu, bertsoa maite dugulako. Gainera, hemen bertsoa urtaroaren arabera egiten da. Urteko sasoi jakin batean bakarrik abesten denez nahita ere ezingo genuke ogibidetzat hartu.
Extempo zer den ez dakien bati nola azalduko zenioke zer den?
Extempo, hitzak berak esaten duenez, denboraz kanpokoa da, bat-batekoa. Bi pertsona letrak inprobisatzen, aukeratutako gai bati buruz, modu librean, errima jakin batzuekin abesten, ez da besterik.
Grenadako jendeari zail egiten zaio ordea.
Teknikari dagokionez, arau batzuk errespetatu egin behar dira. Bertsolariak zortzi edo lau lerroko bertsoak osatu behar ditu, doinuak eskatzen duen eran, eta lerroak errimatu egin behar dira. Hortik aurrera bakoitzak nahi duena egin dezake.
Nilesek hasiberrientzat aholku batzuk eman dizkit, animatzeko-edo. “Hartu denbora eta sarrerarako erabili esaldi eginak” esan du. Irekiera-lerroa adibidez: “utz iezadazu hau esaten” edo ‘aizu, jakin ezazu hau”. Horrela hasteak denboraz jabetzen laguntzen dizu. Lerroak betetzen ari zara zuk benetan esan nahi duzun hori egoki esaten lortzeko. Esan nahi duzuna beti bukaeran esaten baita, eta horrela kolpea indartzen da eta climaxa lortzea errazagoa da.”
Well Tahira girl I want you to know (Halaxe ba neska, Tahira, jakin ezazu)
I am the king of Grenada’s Extempo (Grenadako Extempo erregea naizela)
I could tell you this, I could tell you plain (Esan dezaket, eta esan dizut argi)
I won before and I could win again (Irabazi dut aurretik, eta irabaziko dut berriz)
When it comes to me they don’t have a chance (Nire aurkariek jai daukate)
I will put them in a monkey pants (Tximinoz jantziko ditut)
No matter what extempo I sing (abesten ditudan extempo bertsoak, direnak direla)
I could guarantee it will be mesmerizing (ahozabalik uztekoak direla ziurtatzen dizut)
Hitzak zein erraz datozkion ikusita ni neu ere saiatzen hasteko tentatuta egon naiz, baina dagoeneko Extempo lehiaketei buruz ari da eta, jakina, arreta jarri behar izan diot.
“Lehiaketak bi atal ditu: “gaien atala eta librean egiten dena”, esan digu. “Gaien atalean poltsa bat dago papertxoekin, eta papertxo bakoitzean gai bat dago idatzita, eguneroko gairen bat edo zerbait garrantzitsu dena. Gai jartzaileak horietako bat aterako du poltsatik eta bertsolariak gai horri buruz abestu behar du. Librean egiten diren bertsoek, ordea, normalean beste bertsolaria erridikulizatzeko asmoa izaten dute. Beti izaten da amaierako kolpe onen bat giroa berotu eta entzuleak esnarazteko: “Eman egurra!! Sans humanité!!”, egiten du oihu publikoak.
‘Sans humanité’ frantsesetik dator eta ‘gupidarik gabe’ esan nahi du. Nilesen iritziz esaldi horrek jasotzen du ondoen Extempo bertsoen asmo nagusia. Beste bertsolariaren ahultasuna edo gupidarik gabe barre eginez aurkaria hitzik gabe uztea lortzen duen bertsolaria hartzen da irabazletzat.
Zein da Extemporen eta Calypsoren arteko desberdintasuna?
Bien arteko alde nagusia bat-batekotasuna da. Extempo bat-batekoa da, Calypsoa, berriz, denborarekin osatzen da, behin eta berriz abestua izateko. Extempoa Calypsoren aurrekaritzat hartzen dugu. Biak dira adierazpen artistikoak eta biek egiten dute kritika soziala, baina Extempoa arinagoa eta umoretsuagoa da. Calypsoek komunitatearen gairik garrantzitsuenak lantzen dituzte. Nahiko ziur esan liteke Calypsoa dela Extempoaren garapena.
Extempo eta Calypsoa biak Grenadako sustrai kulturaletan daude txertatuta. Biak datoz tradizio frantses eta afrikarretik. Extempoaren forma orijinala kriollo edo patua frantsesa da, baina, zinez, Extempoarekin eta, ondoren, Calypsoarekin lotzen diren doinuak Afrika mendebaldeko Kaisotik datoz. Afrikako esklabuak, 1600 mendean, Karibeko Mendebaldeko Antillako uharteetara eraman zituztenean, berekin eraman zuten doinu eder hori ere.
Extempoa tragediaren alaba da. Azukre plantazioetan lanean jarritako esklabu afrikarrei euren aberriarekiko lotura guztiak moztu zizkieten eta, gainera, beren artean hitz egitea debekatu zieten. Esklabuek, ordea, Extempoa erabiltzen zuten, abesten arituko bailiran, nagusiei barre egiteko eta elkarren artean abesti forman komunikatzeko. Afrika Mendebaldeko griotek (poeta/bertsolariek) erabiltzen zuten elkarrizketa-eskema erabiltzen zuten, elkarrekin hitz egin ezin zutenean, horiek ordezteko.
1783an Biztanleria Zelula deritzan legeari esker Grenadako hainbat esklaburi Trinidad uhartera joateko aukera eman zitzaien, lur berrien bila. Bertara bidaiatu zuten esklabuek Extempo bertsolaritza eurekin eraman zuten kolonia berrira. Garai hartan, ordea, Grenadan Extempo kriollo frantsesez bakarrik egiten zen. Hizkuntzaren muga horrek entzule gutxi zuen, Trinidad uhartean ia inork ez baitzekien kriollo frantsesik.
19. mende bukaeran, ordea, ingelesak masiboki Trinidadera inmigratzen hasi ziren, gehienbat Barbados kolonia britainiarretik, eta kriollo frantsesez egindako bertsoen beherakada areagotu egin zen. 1930. urterako, Trinidad uharteko Extempo bertsoen hizkuntza nagusi ingeles kriolloa bihurtu zen, eta orduan hasi zen gehiago zabaltzen.
Inguruko uharterik aberatsena zenez, Trinidad bihurtu zen Extempo eta Calypsoen habia. Lur berrien bila joandako inmigrante multzo handiaren artean hainbat bertsolari zen, eta ingelesez abesten hasi zirenean erabat hedatu zen. Batez ere Calypsoak. Horregatik, gaur egun ere, Trinidad Calypsoko lurraldetzat dute.
Arreta guztia Trinidadek eraman ohi du. Extempoak Grenadan izan duen beherakada horregatik izan ote da?
Ez dut uste. 90. hamarkadan Extempoa oso hedatua zegoen Grenadan. Bertsolari bikainak genituen, esaterako Powder, Lion edo Bernstein.
Orduan, zerk erakarri du lehiaketek izan duten beherakada?
Ondo sarituta ez daudelako egin dute behera lehiaketek. Extempo lehiaketa nagusiko irabazleak Karibeko 3000 dolar irabazten ditu (800 euro inguru). Ez zegoen benetako pizgarririk eta jendea interesa galtzen hasi zen. Bertsolariek nahiago izan dute Calypsoa egin, hain zuzen garatuago dagoelako.
Trinidaden Extempoa osasuntsu dago. Grenadan baino gehiago garatzea lortu dute, Nilesen ustez, batez ere, sariengatik. Urtero egin ohi dute Extempo Sari Nagusia eta bertsolari irabazleak 100.000 dolar estatubatuar irabazten ditu (80.000 euro inguru). Hori sustagarri bilakatu da, Grenadako Soca edo Calypso Urteroko Sarien pareko.
Zer diozu Grenadako Extempoaren etorkizunaz?
Extempoa biziberritzeko ezer gutxirekin nahikoa dela uste dut. Gure uhartean jende asko da bertsolari izateko gai dena, baina ez dago praktikatzeko gunerik. Bertsotan egiteko bertan taberna bat bederen bagenu elkarren artean lehiaka aritzeko eta teknika hobetzeko… Baina ez dago horrelako ezer. Tristea da. Baina norbaitek horretan saiatzeko asmorik agertuko balu pozik hartuko genuke eta ongietorri beroa egingo genioke.
Extempo bertsoek entzuleak badituzte. Lehiaketak egiten direnean grenadarrek badute saioetara joateko ohitura. Sormen eta gaitasun artistiko hori zuzenean ikustea maite dute. Zerbait entzuteko asmotan joaten da edonor ere, baina ez dakizu zer entzungo duzun. Badakizu alabaina entzungo duzuna entretenigarri gertatuko dela. Bertsolaria ezerezetik zerbait sortzen ikusiko duzu.
Datorren astean bere ikasleei eskolan Extempoak abesten entzutera gonbidatu nau Nilesek. Berehala eman diot baiezkoa, baina nire aurpegi harritua ez zaio oharkabean pasatu. Ez nekien haurrei eskolan Extempolaritza irakasten zitzaienik.
“Ni ere oso gazte hasi nintzen bertsotan” esan dit. “Baratzean edo eraikuntzaren batean lanean ari nintzenean extempo bat edo beste botatzen nuen denbora-pasa, eta, jakina, baita ingurukoekin, giro onean, pasatzeko ere”.
Noiz hasi zinen publikoan abesten?
Bigarren hezkuntzan hasi nintzen lagunen artean extempoak egiten, ganoragabe, eta orduan norbaitek esan zidan Txapelketara aurkezteko. Hainbat urtetan Txapelketa txikietan aritu nintzen, nahiko ondo. Urte batzuen ondoren, 2003an Extempo-bira hasi genuen, eta gau eta egun ibili ginen Extempoak abesten, eta, segur aski, ez dut orduan hainbat bertso inoiz bota. Orduan lagun artista batek Calypsoak abesteko aukera aipatu zidan, eta geroztik Dimache Gras Calypso Sarietan aritu naiz.
Zure ikasleei Extempoa irakasten diezu?
Ez bereziki. Batzuek berezkoa dute errimak egiteko gaitasuna eta beste batzuk ezinean dabiltza. Nik aholku soil batzuk ematen dizkiet, lehen zuri eman dizkizudanak bezalakoak, eta hiztegia handitzeko garrantzia azpimarratzen diet. Norberaren hiztegia da gakoa, premiazkoa, zenbat eta hitz gehiago jakin handitu egiten baita gai baten inguruan errimak egiteko aukera.
Erlojuari begiratzen dio. Eskola ematera itzultzeko garaia duela ohartu naiz. Datorren asteartean berriro elkar ikustekotan geratu gara.
Astearte arratsaldean eskolara iritsi eta bertan haurrak zain ditut, eta “zu al zara guri abesten entzutera datorrena?” galdetu didate. Bi haur dira, Aaron eta Brandon, 11 eta 10 urtekoak. Brandonek berehala adierazi dit, ikaskide batzuk lotsatuta dauden arren, bera ez dagoela lotsatuta, eta gustura abestuko duela niretzat.
Bertsorik inoiz egin duzue?
“Bai andereño”, esan dit errespetu handiz: “nire anaiak eta nik etxean bertsoak egiten ditugu ez aspertzeko. Batzuetan, gabonetan, osaba etortzen denean, txapelketatxoa egiten dugu familian. Oso ondo pasatzen dugu”.
Eta zuek, Aaron, familian bertsotan egiten al duzue?
Ez, ni ez nintzen inoiz saiatu. Gaur izango da nire lehen aldia. Irakasleak esaten dit ona izango naizela, poemak idazten ona naizelako. Hitzak elkarrekin errimatzen badakit. Saiatuko naiz.
Nire bi lagun berriek lagunduta egiten dut Serpent bertsolariaren ikasgelara joateko bidea; eskola ordua bukatu da, baina haiek extempolaritza-eskola ematen geratu dira. “Gaurko bertsolariak aurkitu dituzu” esan dit bi haurrei begira. Animatu egin nahi ditu. Eskuarekin gelaren atzealdean jartzeko keinua egin dit.
Bi bertsolariak ikasgelaren aurreko partean jarri ditu eta beste haurrei parean esertzeko eskatu die ‘benetako entzule” izateko. Ia urduri jartzen hasi nintzen, bertsolariengatik batez ere, Brandonek bere izen artistikoa esan duenean: “Bran the Don”. Haurrek gogoz hartu dute Brandonen ausardia: entzuleen babes beroa dauka. Aaron ez da atzean geratu eta bere izen artistikoa bota du “Poetic Punisher” (zigortzaile poetikoa), eta ikaskideek berotasun berarekin hartu dute.
Bertso giroa dago gelan; bertsoak betetako ingurua, lehiatzera doazenak euren buruak puztu behar dituzte bertsorik hoberenak bota eta bestearen gainetik daudela erakusteko. Une bakoitzaz gozatzen ari naiz.
Irakasleak labur-labur arauak erakutsi ditu eta lehiako hoberena zein den erabakitzeko eskatu digu. Haurrak isildu eta berehala, CDa martxan jarri eta Extempoaren doinuak hartu du ikasgela.
Brandon hasi da bertso libreak botatzen:
“Poetic Punisher” what name is that? (Zigortzaile poetikoa, zer izen da hori?)
I thought they told me that you were smart (azkarra zinela esan zidatela uste nuen). If you need some help man just ask me (Laguntzarik behar baduzu eska niri)
I could give you names, I have plenty (izenak emango dizkizut, izen-piloa dut)
You see they call me Brandon “the Don” (deitzen didate Brandon ‘the Don’)
And it’s cus I’ve been winning for so long (eta askotan irabazi dudalako da hori)
I am the best they’ll ever see (inoiz ikusi duten hoberena neu naiz)
Next time look for me on your TV (Hurrengoan telebistan ikusiko nauzu)
Aaronen erantzuna:
The people like my name what’s wrong with you? (Jendeak gustuko du nire izena; zer gertatzen zaizu?)
I’m a better poet that’s why you’re blue (Zu baino poeta hobea naiz, horregatik zaude jota)
You say you’re the best, well I don’t know (Onena zarela diozu, ba nik ez dakit hori)
I think that you’re rhyming really slow (Errimak egiten benetan mantxoa zara)
I’m sure that the others will agree (Arrazoi emango didate horiek)
That the best singer here is me (Eta hemen abeslaririk onena ni naiz)
I am the one they should choose (Ni aukeratu beharko nindukete)
And you? Well you should lose (Eta zu? Zuk galdu egin beharko zenuke)
Haurrek beste pare bat bertso egiten dute, bakoitza 8 lerrokoa, eta Aaronek ezin diola Brandoni jarraitu agerian geratu da; nabari da Brandonek irabazi duela eskolako lehen txapel hau.
Nilesek Brandon zoriondu du eta Aaronen lehen aldia zela gogoratu die ikaskideei. Aaronek ondo hartu du galtzea, eta batak besteari botatakoak gogoratzen hasi dira. Aukeraz baliatzen naiz Serpent bertsolariari azken galdera batzuk egiteko.
Bertsolari guztiek al duzue izen artistikoa?
Hala da. Batzuetan besteek jartzen dizute, edo gaztetako ezizena izan daiteke, edo norberak asmatutakoa. Niri Serpent beste bertsolariek jarri zidaten, espero gabe harrapatzen nituela esaten zutelako. Lasaia naizela eta kalterik egiten ez dutenetakoa ematen dut, baina, halako batean, hitzez erasotzen nien. Hasieran belarretako sugea nintzela esaten hasi zitzaizkidan, baina denbora pasa ahala ”Serpent” geratu da.
Nire lagun batek, Anikak, ezpain gorri-gorriak zituen gaztetan eta “Red Mouth” (Aho Gorri) deitu zioten. Extempoak abesteko plazara irteten zen bakoitzean “Red Mouth” ezizena hartzen zuen.
Bada al da emakume bertsolaririk Grenadan?
Emakume askok abesten dituzte Extempo eta Calypsoak. Uste dut Calypsoak abesten lehen emakumea Lady Sucess izan zela, 80. hamarkadan. Azken urteetan gero eta emakume gehiago ari dira, baina oraindik ere bertsoaren mundua gizonek dominatzen dute.
Zergatik ez da emakume gehiago ausartzen?
Txapelketaren izaeragatik dela esango nuke. Gure kulturan emakumeek umilak izateko joera dute, eta Extempoa harrokeriazko arte-forma da. Gogoratu sans humanité, hots, gupidarik gabea. Calypsoa zibilizatuagoa da eta, horregatik, agian emakumeak erosoago sentitzen dira hor, inork ez baitie erasoko duten itxura edo izaeragatik.
Ikastetxea ixtera doaz eta, beste gabe, bukatutzat ematen dugu elkarrizketa. Eskerrak ematen dizkiot gure kulturaren erakuskari eder hori erakusteagatik eta bizi berri izan dugun txapelketatxo hori antolatzeagatik. Atera naizenean, Aaron artean kanpoan zen lagun batzuekin, eta nola sentitzen den galdetu nahi diot.
Zer iruditu zaizu Extempoa? Poesia idatziaren antzekoa al da?
Ez da gauza bera, poesia idazterakoan pentsatzeko denbora gehiago daukat eta aurrez erabakitzen dut poema nolakoa izatea nahi dudan. Bertsotan, ordea, dena doa azkar eta bizi, eta zerbait pentsatu orduko hitzak, dagoeneko, bota dituzu. Ez naiz bigarren bertsoa bukatzeko gai izan. Banekien zer esan nahi nuen baina oker atera zait, erritmoa galdu dut eta hor bukatu da. Poesia egitea errazagoa da.
Berriro noizbait saiatuko al zara?
Baietz uste dut. Saiatzen banaiz badakit ondo egin dezakedala. Lagunek esan didate ia Brandonek bezain ondo egin dudala eta, Brandon, aspaldidanik ari da bertsotan.
Berriz ere esan diot zein ondo egin duen, eta Alpha Junior Eskola atzean utzi dut, hunkituta, itxaropenak berrituta, Grenadan Extempoak etorkizuna baduela pentsatuz.
Espezieen Uhartea
Venezuelatik 160 kilometro iparraldera dago Grenada, uharte txikia, Karibeko uharte lerroaren amanera aldean. Herrialde gisa hartuta hiru uharte dira, Grenada eta inguruko beste bi uharte txiki: Carriacou eta Petit Martinique. Grenada da hiruretan handiena: 344 km2 ditu. Baina txikia da. Konparazio baterako, gutxi gorabehera, Donostiatik Zarautzera arteko azalera du. Bertako 100.000 lagunen ama hizkuntza ingelesa da, baina gehienek kriolloz ere egiten dute.
Sumendien leherketetatik sortutako uhartea denez, oso malkartsua da, muino eta tontor ugari dauzka, altuena 850 metrokoa, Pagoeta baino zerbait altuagoa. Ingurune naturala ondo zaindua daukate, eta bisitatzeko toki zoragarria da: ur aintzirak sumendiaren kraterretan, urjauzi ederrak, oihan basatia eta mangladiak. Itsasaldean ere edertasunik ez zaio falta: hondar txuriko kostaldeak, itsaso urdin bizikoa eta koral uharriak.
Herrialdearen edertasun hori bere historia gorabeheratsu eta aberatsarekin osatzen da, hau da, konkista eta berkonkisten historia aldrebesarekin. Horregatik, ondare kultural itzela dauka, uharte honetan bizi denak batera edo bestera hiru kontinentetako historia eta kultura bizi baititu: europarra, afrikarra eta bertako jatorrizko indigenena. Kriollo hizkuntzak, oraindik ere, tradizio kultural horietatik guztietatik jasotako hitzak bizirik mantentzen ditu.
Uharte hau da Kariben gutxien ezagutzen denetarikoa, eta oraindik gordetzen du bizi molde zaharra, piskanaka irekitzen eta bizimodu garaikidera egokitzen ari bada ere. Mendeak joan eta mendeak etorri rona egiten duten destilategiek oraindik ere antzina bezala egiten dute rona, egiteari baino gehiago ondo egiteari begiratzen baitiote.
“Espezieen Uhartea” gisa ezagutu izan da nazioartean, espezia ekoizle eta esportatzaile handi izan delako. Adibidez, mundu mailako intxaur muskatu esportatzaile nagusia izan da urte askotan. Oraindik ere espezia zuhaitz asko ikusten den arren, 2004ko Ivan urakanak zuhaitz gehienak ipurditik atera zituen eta dena suntsitu zuen eta, geroztik, uharteak ez du burua erabat altxatu. Azken urteetan turismoa da uharteko diru sarrera nagusia.
Nazioartean ezaguna egin zen eguna
Maurice Bishop lehendakaria dateke Grenadako pertsonarik ezagunena. Grenada herrialde sozialista/komunista bihurtzeko saiakera egin zuen, 1979tik 1983 urtea arte. Baina alderdi barruko arazoak eta kanpoko presioak medio, lehendakaria preso hartu eta fusilatu egin zuten. Hutsunea militarrek bete zuten, eta handik sei egun barru lehendakari berria izendatu arte, Estatu Batuek uhartea inbaditu zuten. 1983ko urri hartaz geroztik, oraindik ere askok eta askok, Grenada Bishopekin lotzen du.
Iaz, ordea, Kirani James korrikalari gazteak jarri zuen Grenada munduko egunkarietako lehen orrietan. 400 metro korrika inork baino azkarrago egin eta Urrezko domina irabazi zuen Londresko Olinpiar Jokoetan. Biztanleko urrezko domina gehien dituen munduko herrialdea Grenada da.
Andaluziakoa bezala, Grenada
Grenada uharteari izena espainiarrek jarri zioten. Kristobal Kolon izan zen uhartea zapaldu zuen lehen europarra; 1498an. Bertako indigenek, Caribe uharteari Camerhogue zeritzaten, baina Kolonek izena aldatu zion bertako mendiek eta oihan berdeek Andaluziako mendiak oroitarazten zizkiotelako. Horregatik Granada hiriaren omenez, Granada izena jarri zion.
Kolonek ez zuen asko iraun uhartean, bertako erasoek estu hartzen baitzuten. Mende osoa egin zuen europarrik gabe, 1650ean frantsesak berriro saiatu ziren arte. Gudu gogorren ostean, frantsesek, Kariben, gudariak amildegi baten ertzean inguratu eta errenditzeko eskatu zieten. Gudariek beren buruak amildegitik behera bota zituzten, frantsesen aurrean ez zuten-eta makurtu nahi. Konkistaren ondoren frantsesek La Grenada deitu zioten uharteari eta, ondoren, luzaz kolonia britainiarra izan bazen ere, oraindik ere izen horri eusten diote.
Argazkiaren azalpena: St George hiriburua da Karibeko hiribururik atseginenetakoa.
