Erreportajeak

Bertso ibilbidea: Markina-Xemein

Markina-Xemein –

1.BIZENTA MOGEL PARKEA

Gure lehen geltokia Bizenta Mogel parkea izango da, karmeldarren komentuan erromesentzako dagoen aterpetxearekoa hain zuzen. A, eta egon lasai, ez gaude Lekeition edo Ondarroan, eta bertan dagoen aparkalekuan aparkatzea nahiko erraza izango da. 2019ko apirilean zabaldu zuten parke hau, udaletxe ostean dago arbola mota askotarikoz eta umeentzako jolasgune batez hornitua. Parkearen erdian, argi eta ur txorroten artean, Bizenta Mogelen berbak jasotzen dituen plaka dago; honela dio:

 

Asi bear da ta jarraitu

aurreratuco bada.

Asieran ez dira gauzac

osotuac ecusten.

Geldica egiten dira

aurrerapenac. (Ipui Onac, 1804)

 

 

Bizenta Antonia Mogel Elgezabal Azkoitian jaio zen 1782an. Gaztea zela aita hil zitzaion eta, ondorioz, Markina Xemeinen zeukan osaba Juan Antonio apaiz idazlearekin bizitzera etorri zen, nebarekin batera. Osabarengandik jaso zituen ikasketak eta, behin eta berriro, hark animatu zuen iloba idaztera. Bizenta animatu bakarrik ez, are gehiago, euskaraz idatzi zuen lehen emakumetzat hartu izan da, eta emakume idazle eta ikasia izateagatik azalpenak eman behar izan zituen. Idazlea izateaz gain, itzultzailea ere izan zen, eta emakumeen hezkuntzarako eskubidea aldarrikatu zuen. 22 urte zituela, 1804an argitaratu zuen Ipui Onac alegia bilduma, eta garai hartako emakumeenganako ustearen adierazgarri dira liburu honen sarreran agertzen diren hitzak:

Badakit, enzunaz beste gabe, neskatx gazte baten izena dagoala itxatsirik liburutxo onen aurrean, jardungo dutela siñuka ez gutxik, diotela beren artean, iñoren lumaz janzi nai duela bela txikiak; au da, besten bearrak artu nai ditudala neretzat: ez dagokiola neskatxa bati bururik ausitzea liburugiñen: asko duela gorua, naiz jostorratza zuzen erabiltzea.

Alegialaria izateaz gain, bertso jartzailea ere izan zen Bizenta. Erlijioa, morala eta ohitura onak ziren mintzagai bere bertsoetan eta foruen zein euskararen defentsa ere egin zuen. Hurrengo bertso sorta bizkaitar ona izateari buruz idatzitakoa da, zurruteroei eskaintza eta guzti: “Bizkaiko nekezalientzat Gabon jaietan kantetako arratsetan pitxerraren aurrian”.

 

Lengua da mundua

lengo ekenduak

ohitura txarrak beti

ondo sakonduak

 

Lur atxurtuan daukez

erruak botarik

ez ditut aterako

inolaz sustraitik

 

Ardaua ta pipia

dabiltzan artian

bakia faltako da

etxe ta kalian

 

Txakolina morkuan

okela erria

emazte ta umiei

erremuskadia

 

Gizon gazte bat bada

biargin zintzua

elexa zalia ta

ez tabernakua

 

Neskatillak darue

esan lotsa barik

“ez dot ez neuk hartuko

holako txaldanik”

 

Ze lagun hartzen dozun

ondo begiratu

gero noraezian

ez dedin damutu

 

Munduko esamesei

ez arren jarraitu

ta argitu zaitzala

Jaunari eskatu

 

 

Berrehun urtetik gora igaro dira Bizenta Antoniak Euskal literaturaren historian arrakala sortu zuenetik, eta, neurri batean, iraganeko arrakala horietatik loratu zen ondorengo mende eta urteetako bertsolaritza. Seguru nago Bizkaiko bertso munduko emakumeen* lehen topaketan elkartu ginen 60 kideek bere eskulturaren aurrean ateratako argazkiak pozik jarriko lukeela Bizenta.

 

2. PLAZABARRIPEA

Bizenta Mogel parkea atzean utzi eta, udaletxe ertzetik, Goiko Portala zeharkatuko dugu. Bertan dago herriko ikurretako bat, historikoki Karmengo iturri gisa ezagutu dugun Goiko Portaleko iturria. Mugikorrik gabeko garaietan lagunak non zeuden jakiteko bertara 16:30ean hurbiltzea aski izaten genuen. Zebrabidea pasatu eta gure hurrengo geltokira ailegatu gara: Plazabarripea. Kultura aretoa eta frontoi txikia daude han. Hala ere, toki honetan historiaren parte handiena bere hormek biltzen dute edo zuten. Urteetan zehar herri mugimenduek ereindakoaren fruituak pareteko muraletan aurkitzen ziren. Herrigintzak emandakoaren erakusleiho nagusia zen Plazabarripeko horma. 2020an, ordea, Udalak guztia berritzeko ardura eman zion kanpoko bati. Horrek herriko eragile askoren haserrea piztu zuen eta mural zaharkituak modu kolektibo batean berrizteko aukera ukatu.

Ohikoa da euria ari duenean aterpe honetan jubilatuak aurrera eta atzera paseoan ikustea edo gaztetxoak neguan litxarkeriak jateko igandeetan bertan elkartzea. Gazte eguneko edo greba feminista eguneko bazkariak ere egin izan dira bertan. Urrutira joan gabe, iazko maiatzean, Gazte Asanbladak antolatutako Gazte Eguna bertan ospatu zen eta kaferako orduan bertsoek lekua eduki zuten.

Hala ere, toki honetan bertsoaldi gogoangarriren bat egotekotan Justo Alberdik Kristina Mardarasi eskainitako maitasun aitortza da. Zuzenean bizi izan genuenok seguru memorian iltzatuta daukagula lau oinak emanda iurretarrak 2017an Bizkaiko Taldekako Txapelketaren lehen edizioko finalean bota zuen ondorengo bertsoa:

Gaur oinak kantatzeko

doinuan beharra

Kristinak emon deusta

albotik indarra

bene-benetan dot nik

berori izarra

eta neure bizitzan

behar dodan iparra

Final eta urte hartatik Kristina Mardarasek bukaerako puntua emanda osatutako bertsoa ere ekarri nahiko nuke gogora:

 

Gabriel Arestik modernizatu

zuen aspaldiko laia

eta herrian aldaketa asko

ekarri edo usaia

aspaldi baten itxuraldatu

ikuspegi edo bisaia

gaurko egunez ikus daiteke

anitza dala Bizkaia.

 

Kristinak miresmenez egin zion erreferentzia XX. mendeko Euskal literaturaren berritzaile nagusienetako bati, baina Kristina bera ere erreferente garrantzitsua da bertsogintzan, euskalgintzan eta herri mugimenduan oro har. Izan ere, Bizkaiko bertsogintza anitza da 1982an 34 urte zituen Kristina Oromiñoko San Marko jaietan gizonez inguratuta bere lehen plaza egitera animatu zelako. Emakumeen ahotsa plazara eraman zuen, kalean prakak janztea eta oholtzan gonekin kantatzea aldarrikatu, eta emakumeak etxean josten aritzetik plazan jostera atera zituen. Bere atzetik eta bere babespean igo ziren emakume gehiago oholtzara. Hain zuzen, erreferenteez eta belaunaldiartekotasunaz jardun ziren Onintza Enbeita, Enare Muniategi eta Aissa Intxausti Bizkaiko bertso munduko I. Emakume* Topaketetan Plazabarripean egin zen bertso saioan. Aurreko belaunaldiei zer eskertuko lieketen galdetu zien Ainhoa Urienek, hemen eurek esandakoak:

 

Onintza Enbeita:

Ez geneukan norantza

bota begirada

Kristina agertu zan

eta danok hara

Iratxegaz plazetan

be ibili gara

ezerezean sortzen

horrenbeste traba

existitzea ere

eskertzekoa da.

 

Enare Muniategi:

Geur eskertzeko bada

egunen harira

ta eskualdean be

batzuk ai badira

Bi herri harantza ein

ta Muxiken tira

Ta gaurko kili-kili

ta tripan distira

orain zugaz kantuan

lehen zuri begira.

 

Aissa Intxausti:

Izan zarete ia

gure bertso ama

ai errez ez duzuenak

izan panorama

eta guk jaso dugu

hor zuek emana

ta nola ez eskertu

egindako lana

batez ere bidea

xamur utzi izana.

3. UNI PILOTALEKUA

Bidea zabaldu dutenez ari gara, baina bidean oinez segi beharko dugu gure hurrengo geltokira iritsi nahi badugu behintzat. Ez gara asko nekatuko, hiruzpalau pauso eman eta UNI pilotalekuko atea parez pare aurkituko dugu. Hasieran aipatu bezala, askorentzat Markina-Xemein puntisten herria da, eta Nerea Ibarzabalek 2016ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketan jokatu zen finalaurrekoan oso ondo deskribatu zuen frontoi honek barnebiltzen duen giroa:

 

Ze harrera beroa

ze giro atsegin

etxean jokatzea

inoiz ez da berdin

lotsaz nator kolorau

ta nerbioz urdin

ttik-ttaka nahiz rebesa

oinak beti arin

gaur saio estelar bat

nahi genduke egin

bertsoa jai alai bat

bilakatu dadin.

 

Pilotaleku honetan bertsoa jai alai bat bakarrik ez, aldarrikapen, omenaldi, txapelketa, poz eta min izan da. Ameriketaraino agian ez, baina, puntuz puntu, asko bidaiatu dugu toki honetan aditutako bertsoaldietan. Jo dezagun 2001era eta ekar ditzagun Aitor Mendiluzek bikote drogazaleari eskainitakoak. Ziur nago oraindik ere azala oilonarrutzen zaiola asko eta askori. Honela zioen Markina-Xemeinen jokatu zen finaularrekoan Mendiluzeri egokitu zitzaion gaiak: “Erabat maiteminduta zaude neska bategaz. Badakizu droga arazo larriak dituela berak. Ezin duzu burutik kendu”.

 

Mendiluze

Sudurzulotik sator-zulora,

hilkutxa, meza, malko ta lora;

laburtuz zoaz horretarako

geratzen zaizun denbora. (bis)

Behin lortu zenuen droga,

egin zenuen aproba,

eta orduan gustora;

baina konforme ez eta hortan

jarraitu dezu gerora;

arrisku hori merezi badu

oso ona izango da. (bis)

 

Guraso jator batzun alaba,

daude ez irri ta ez algara,

gogorregia egiten ari

baitzaie azken bolada. (bis)

Ta inor kezkatzen bada,

berandu omen da jada;

betiko aitzakia, hara.

Saiatu egin omen zera ta

ezin omen duzu laga;

maite zaituzten guztien mina

baino gehiago al da ba? (bis)

 

Jada ez zaude zeure onean,

pozoia dezu zainen barnean

ta sinistu nahi ez duzun arren,

hilko zaitu azkenean. (bis)

Gainditu behar denean,

saiatu gogor lanean

lagun denen izenean;

eta ez zazu beldurrik izan

larritzen zeran unean,

zure ondoan egongo bainaiz

hala behar nauzunean. (bis)

 

Txapelketa kontuak utzita, gure herrian bertsoa eta pilotalekua gauza batek lotzen ditu guztiaren gainetik: urtero egiten den Kontzepzio eguneko bertso jaialdiak. Bertako eta inguruetako herritarrek gure iruditerian dauzkagu Durangoko Azoka garai bueltan abenduaren 8ko jaialdiaren berri ematen nonahi aurki ditzakegun kartel fosforitoak, urtero letra berdinez, urtero formatu berean, baina urtero berezi. Agendan markatuta daukagun data da, bertsozaleak eta ez hain bertsozaleak biltzen dituena. Amaiur elkarteak antolatzen du eta puntako bertsolariak aritzen dira kantuan. 40 urteetan behin baino gehiagotan geratu dira kantxa eta harmailak txiki, eta azkena, 2023ko abendukoa, ez zen izan salbuespena; 1.000 entzule inguru elkartu ginen bertan. Hainbeste izan dira bertan abestutakoak, ez naizela gai izan bat hautatzeko. Horren ordez, atera agenda eta biribildu 2024ko Kontzepzio eguna, zita bat daukagu UNI frontoian.

4. UHAGON

Pilotalekutik aterako gara orain. Markina-Xemeingo zelaian behera abiatuko gara eta Alde Zaharrean murgildu ordez, aurrera egingo dugu 1925ean zabaldu zuten Esperanza y Cia S.A armagintza enpresa dagoen noranzkoan. Orain arte ez dut aipatu baina herri honetan hainbat jauregi eta dorre daude. Gaytan de Ayalaren Patrokua jauregira iritsi gara. Gaur egun Amankomunazgoa dago bertan. Bere parean Uhagon kulturgunea dago, garai batean kuartela izandakoa. 2005ean zabaldu zituen ateak Uhagonek eta, ordutik, kultur eskaintza zabala jarri du herriaren eskura. Eraikinaren barruan hainbat gela eta kafetegia daude. Hala ere, toki honen parte ederrena kanpoan duen lorategi zabala da. Hor ospatzen da Karmen egunez uztailaren 16an urtero egiten den bertso saioa. Gurea tradizioan errotutako herria izanik, egun horretan ohikoa da familia giroan bazkaltzea. Askok eta askok igandetako arropak ateratzen dituzte armairutik. Arratsaldean agenda soziala erdibitu egiten dela esan genezake: bertsotara edo zesta partidara. Inor eta ezer gutxietsi gabe baina… galtza motzetan hurrengo argazkian ikusten den parajean, zerbeza eskuan, belarriak bertsoz goxatzea baino plan hoberik ba ote? 2022ra joango gara eta Alaia Martinek eta Igor Elortzak terraza horretan abestutakoek konbenzituko zaituztetelakoan nago. Amaia Errastik eurek egindako edo esandako zertaz damutzen diren galdetzean, honela kantatu zuten:

 

Alaia Martin

Zail dira esaten mila bizipen

ta sentimendu ulergaitz

gure barruan zenbat zalantza

ta zenbat ideia ekaitz

hanka sartu dut ta ateratzen

nahiz ta ez asmatu garaiz

damutzen naizen kasu askotan

damutzeaz damutzen naiz.

 

Igor Elortza

Gauza konkretu batzuk esaten

ia saiatu gaitezan

nik bertso maisu Jon Lopategi

euki neban lehen ehizan

niretzat maisu ta bizitzako

ia aita bera hura zan

Uste dot berak baekiela

baina esan ez neutson esan.

 

Alaia Martin

Nahiz maitasuna adierazteko

egon itxaropenean

maiz gordetzen da esan indarra

gure barren-barrenean

nik alderantziz jokatu izan dut

amorruaz gehienean

enaiz ezertan kexatu izan

min egin didatenean.

 

Igor Elotza

Esanbakoen luzera dauka

esanen damu zerrendak

amarengana joaten naz ta

ez dakizue ondo zenbat

Esan gura ez ta urteten jat

beti txarto esanen bat

ta damutuarren hurrengoan be

barriro be urteten jat.

 

Alaia Martin

Izaten dira maiz amodio

erakustaldi barauak

edo luzatu egiten dira

nahi ez genituzken gauak

Baina batzutan zurrunegiak

dira barruko arauak

Kulpa, damua ta hoiek dira

nahiko sentipen kristauak.

 

Igor Elortza

Eginbakoen damuetara

oin begirada bat jaso

Txapelketetan sarri pentsau dot

eraso ein behar dot, eraso!

Doinu gatxenaz topera jo ta

gero hara ailegau ta paso…

Igual niretzat ja berandu da

zuretzako ez akaso.

 

Alaia Martin

Ez dakit beti gorpuzten dugun

txapelketaren mamua

bihur daiteke eztarri bueltan

trabatzen zaigun amua

baina nahiago ez ihes egin

ta esan nigandik banua

ez damutzeko akuilu gisa

bizi behar da damua.

 

Igor Elortza

Libre izan gura dogula baina

ba ete gara libreak

esan ta eginaz ipini doguz

gaur biok adibideak

baina hori bai, ez dodaz damu

bertso plazako bideak

ondo eginak, txarto eginak

guztiak dira nireak.

 

 

5. GAZTETXEA

Damuak lekurik ez duen tokira eramango zaituztet orain. Uhagonetik irten eta aldapan gora jarraituta, Xemeingo eliza ezkerrean utzi eta Akerbeltz gaztetxera sartuko gara. 2008an ireki zituen ateak Akerbeltzek. 15 urte luzetan, gazte asanbladako kideek okupazioz, autogestioz, feminismoaz, iraultzaz, konpromisoz eta militantziz blaitu dituzte bertako hormak. Ametsak egia bihurtzeko eta mundu grisa koloreztatzeko ahaleginean, bertsoek leku berezia izan dute akerbidean. Azken urteetan dataren bat aldatu arren, urtarril bukaera inguruan Akerbeltz Bertso Txapelketa ospatzen da. 2009an gazte asanbladako zenbait bertso zaleren ideia izan zen ekitaldi hau sortzea. Lehenengo biak txapelketa arruntak izan ziren, baina harrezkero etorri direnak bakarrak eta bereziak izan dira; tematika bati lotuak, bertsolariak mozorrotuta igotzen dira oholtzara, afariak ere gaiarekin bat egiten du eta gaztetxea goitik behera eraldatzen da bertso showak eskatzen duen girora egokitzeko. Asko izan dira Akerbeltzen ospatutako txapelketak: Bertso Boxeo Izarrak, Amaiurko Bertso Guda, Boiseko Euskal Etxea, Bertso Zirkua, Olinpiadak, 12 Bertso Probak, Markinaldeko Merindadearen Historia, Bertso Indusketa, Urrezko Akerbeltz, Kabareta, Euskobision… Saio honek gauza berezi asko ditu, baina bereziena agian da, normalean plazan kantuan aritzen ez den jendea kantura animatzen dela. Badaude bakarrik saio honetan abesten dutenak edo saio honetan lehen plaza egin dutenak.

Memorian eta bihotzean mila momentu eta bertsoaldi dauzkagu grabatuta bertan kantuan zein entzule gisa egon garenok. Askotan ikusi dut gaztetxea barrearen indarrez eztanda egiteko puntuan. Une gogoangarri horietakoa da Lander Ibarluzea Aitxuluak botatako bertso estratosferikoa. Martxoaren 8a zen eta Nerea Ibarzabalen eta Aitxuluaren emazteek greba egitea erabaki zuten. Etxean ezer gutxi egiten dakiela ikusita, Aitxulua Nerea lagunarengana joan zen laguntza eske eta Lili Marlene doinuan publikoa lurretik irrintzika utzi zuen:

 

Martxoak zortzi heldu

da gure aproba

etxean bakarrik ez

andre ta ez loba

zeuri galdezka noa

nik daukat ganora

“estarlusa” botata

hil dut labadora.

 

Joseba Sololuze ere txapelketa honen hasieretatik buru-belarri bertsolari eta antolatzaile gisa inplikatu den horietakoa izan da. Zaila da publikoki beste plaza batean bera aditzea, baina urteroko zita honetan asko izan dira oparitu dizkigun bertsoaldiak. 2016an garaipenaren atxurra eskuan zuelarik honako agurra eskaini zion berak hain gertutik bizi izan duen eta egun hau posible egiten duen lan taldeari:

Hasiera hartako hazi

hura noraino zen hazi

erdi txantxetan zen hasi

ta hau AkerBEC da kasi

Gau honi esker jende ezberdin

askorekin naiz nahasi

ta orain dena denean poza

euforia ta extasi

jende horrek egin duen lan dena

nahi nuke gogorarazi

atxurra eskuan daukagu baina

gaur ere eurek irabazi.

 

6. ARRETXINAGA

Etorri garen bidetik, herria inguratuz, Arretxinaga auzora joango gara. Auzo berezia eta izaeraduna da. Etimologikoki Arretxinagak “harriak dauden edo harriak botata dauden lekua” esan nahi du. Bertan San Migel baseliza dago eta, barruan, 40 milioi urte inguru dituzten hiru harri erraldoi. Hipotesi zabalduenaren arabera, harriek jatorri geologikoa dute eta baseliza horiek babeste aldera eraiki zen. Harri horien artean aritu ginen bertsotan Xabat Galletebeitia eta biok 2019an. Eregiz doinuak lana ardatz, herri kultura, folklorea eta artistak bat egiteko ekitaldiak antolatu ziren herrian. Oholtza emanaldiaren barruan, eskultura eta bertsoa uztartu ziren. Beñat Krolemenek argi eta baliabide desberdinekin eskulturak egin ahala, Galletebeitiak eta biok gure sentipen, postura eta emozioetatik abesten genuen.

Kuriositate horretaz harago, Arretxinagak bertsoarekin lotura handia dauka. San Migel jaiak ospatzen dira bertan, eta bertso bazkari, bertso poteo eta bertso ekitaldiek tartea izaten dute egitarauan. Iazko jaietan adibidez, Ez Da Kasualitatea bertso saio musikatua egin zen eta, beste behin, jendeak bertso gosez dagoela erakutsi zuen. Giro aparta sortu zen.

Dena den, tradizioak garrantzi handia dauka auzo honetan, eta ondo dakigu bertsoa eta dantza tradizioaren parte direla gure kulturan. Arretxinagaz hitz egiten dugunean ezinbestekoa da irailaren 29an, santuaren egunean, gaueko 12etan, herriko Zerutxu Dantza Taldeak Mahai Ganekoa dantzatzen duela aipatzea. Momentu berezia da eta hainbat jende biltzen da bertara une horren testigu izateko. 2022an, lehen aldiz, emakumeek ere egin zuten dantza mahaiaren gainean. Dantzariak biribilean egoten dira eta erdian mahai luze bat ipintzen da, puntan alkatearen papera betetzen duen pertsonaia dagoela. Dantzariek, banan-banan, alkateak emandako ardo kopari tragoa eman eta dantza egiten dute mahaiaren gainean; lehenengo, bakarrik, eta gero, atzetik bere ondora datorren hurrengo dantzariarekin. Dantza eta antzerkia bertsoek laguntzen dute. Honela dio dantzaldiak iraun artean denok batera abesten dugun sortak:

1. Horra hor goiko arestitxu baten

kukuak umeak egin dozak aurten

Kukuak egin amilotxak jan

axe bere kukuaren zoritxarra zan.

 

2. Amilotx horri kukuak dirautzo

ezauat itxiko gaur hazur bat oso,

umejaleak erantzunentzat

diño hire ardurarik etxaukat.

 

3. Neska mutilak gogor dantzan egin

mahai honen gainean izterrari eragin.

bihotz alaia beti geuria

zirkin eta zirkin arduratzen ez bada

 

4. Kukua dabil zuhaitz artetik

amilotxa minaz minaz beterik.

Amilotxak diño zuhaitz zulotik

ez haiz hi sartuko nire lepotik.

 

5. Ezin neikela hire lepotik

txitxal gaiztu horrek ondo dakik hik.

Baina irteten bahaiz zulo horretatik

ez haiz aldenduko heriotzatik.

 

6. O txori bihotz zomorrekua

ondo samindu dok neure barrua.

Baina eginda daukat juramentua

hiri emateko bien bien pagua.

 

 

7.BUZTARRI

Honezkero, hainbeste kanturen ostean, egarrituta egongo zaretela imajinatzen dut baina lasai, gure azken geltokian barra dago eta nahi duzuena eska dezakezue. Herriaren alde zaharrerantz abiatuko gara, Okerra kalerantz hain zuzen (bai kalearen izenak berak pista dezente ematen ditu bertako giroaz). Kale erdia pasatuta, Buztarri tabernan sartuko gara, Mikel eta Kepa egongo dira bertan, gure herriko kamarero finenetakoak, alegia. Taberna hau langile askoren eskuetatik pasatatukoa da, baina beti bere esentzia mantendu izan du eta horregatik da herriko gazteen artean hain maitatua. Bertso saioak bertan egitea proposatu izan den bakoitzean pozik hartu dute gonbidapena, hartu eta antolatzen lagundu. 2015ean, adibidez, Orioko eta Markina-Xemeingo bertso eskolen arteko desafioa jokatu zen bertan; 2017an, hernaniarrekin berdin egin genuen. Bizkaiko taldekako kanporaketak ere egin izan dira hemen. Bertsoak taberna honetan irudi nagusi bat dauka, ordea: errege bezperako bertso poteoan bertsolariak barra barrutik kanpora abesten eta taberna txikia gainezka, poxpolo kaxa bat bailitzan. Ez dakart une horretako bertsoaldirik, badakizue… taberna barruan ordu horietan gertatzen dena bertan geratzen da eta listo.

Dena den, tabernara itzulita, ziurrenik bati baino gehiagori Buztarri izena esanguratsua egingo zitzaion. Juan Ibarzabal Buztarri 1924an jaio zen Markina-Xemeingo Erlatx baserrian, eta egungo Buztarri tabernaren jabeak bertsolariaren oinordekoak dira. Juan Ibarzabali ezizena uztargile ofizioak eman zion eta bere bizitzak buztarria (uztarria) eta bertsoa izan zituen ardatz. Bizkaiko Txapelketan ere parte hartu zuen zenbait alditan, eta, 1977an, Markina-Xemeingo bertso eskola sortu zuen Justo Zabalarekin batera. Bertsozaletasuna txikitatik jaso zuen: aitak bertsotan egiten zuen gabonetan eta gari-jote sasoian, eta bere ama zenak juizioko bertso zaharrak abesten zizkion. Eta, hain zuzen, amaren heriotza goiztiarrak markatu zuen Buztarriren bizitza. Berak 18 urte baino ez zituen ama galdu zuenean. Hurrengo bertso sorta hari eskaini zion:

 

NIRE AMAREN HERIOTZA

 

Mila bederatzirehun

berrogeita bata

otsailak hogeita bi

eta larunbata

hamarrak baño leno

bederatzik jota

goiz hartan hartu gendun

disgustu galanta

hura baizan negarra

amatxo hil zan ta.

 

 

Ama maitegarria

juan zinan mundutik

ia entzuteidazun

zagozan lekutik

horra bertso batzuek

semian agotik

beti zugaz pentsatzen

goizean goizetik

nik etzaitut ahaztuko

mundukuakaitik.

 

 

Azkeneko arnasa

eman zendunian

hantxe egondu nintzan

ohian barrenian

nik ahal izan nuenik

modu onenian

otoitz egiten nuen

zure izenian

ama zeruratzeko

bide zuzenian.

 

 

Bular ganin harturik

esku ta besuak

tristiak izan ziran

orduko pausuak

aitak amarentzako

malko ta mosuak

hori ikusi gendun

fameli osuak

hor azken partiera

gure gurasuak.

 

 

Kanposantuan sartu

igande goizian

entierrua egin

lenako klasian

senidiak guztiak

hara batu zian

lerrak egin genduzen

ama hil ostian

neri etzat ahaztuko

bizitza guztian

 

Amaren figura oso presente egon zen Buztarriren bertso ibilbidean. Bere ofizioak hala eskatuta, etxerik etxe jarduten zuen, eta bere hitzetan, ama eta amama on asko zeuden munduan eta batik bat Euskal Herrian:

 

Gure aurreko amonak

gugaz munduan egonak

hainbat izardi bere denboran

lanian emonak

bardin ondorengo amak

merezi dituzte famak

bizirik geratzen zaretenoi

nere partez zorionak (bis)

 

Buztarrik guztion amei egindako omenaldiarekin heldu gara bukaerara. Zorionez, bertsoak askoz leku gehiago izango ditu Markina-Xemeinen, baina azken hau ez da txarra gaurko ibilbidea zarratzeko. Bertsoak tragoak gisan behar du, azkena inoiz ez. Beraz, espuela nire kontu eta hurrengo bertsoaldia zuek jarri.

 

 

Ibilbide hau osatzeko hainbat iturri erabili ditut:

 

https://bdb.bertsozale.eus/uploads/liburutegia/xdz5_ld_000067.pdf

https://pmb.ldd.fr/estekak/ikas/Berria/201001/20100102_05_Buztarri.pdf

http://www.euskara.euskadi.net/appcont/sustapena/datos/bizenta.pdf

https://markinaxemeinturismoa.eus/

https://eu.wikipedia.org/wiki/Azala

https://bertsoeskola.eus/

https://bertsoa.eus

https://lea-artibaietamutriku.hitza.eus/

Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein  Markina-Xemein