30 urtean zehar lan asko eginez bertso munduarentzat pilatutako altxorra
30 urtean zehar lan asko eginez bertso munduarentzat pilatutako altxorra –
Proiektu xume bat da Bertsolari. Bulegoa baino biltegia da Andoainen daukaguna, bakoitzak bere etxetik egin izan du lan, soldatapeko jornada oso bat ez da osatzen soldataren bat jasotzen dutenen artean, bilerak kafetegi eta tabernetan egin izan ditugu beti. Egoskorkeriak eta lanerako gogoak 30 urteko ibilbide bat osatzera eraman gaitu, ordea. 120 zenbaki argitaratu ditugu, bertsolaritzari buruzko 1.893 testu, 10.127 argazki, 16.890 orrialde. Lantaldea motz samarra izanagatik, kolaboratzeko prest agertu direnen zerrenda luzea da oso: 430 sinadurak hartu dute parte urte hauetan guztietan, eta dozenatik gora argazkilari, marrazkilari eta laguntzailek. Guztion artean egin ahal izan den bidearen historia laburra, datu esanguratsuenen azalpena eta pilatutako altxorraren gutxi gorabeherako kontaduria dakartzagu datozen orrialdeetan.
1990ean lau urtez zuzendu zuen Hemen proiektua agortzear zela, proiektu berria zerabilen bueltaka Joxean Agirrek: bertsolaritzari buruzko aldizkari bat egitea.
Elkartera jo zuen, baina ez zioten argi berderik eman. Andoni Egañak azaltzen ditu ezezkoaren arrazoiak: “(…) Ez genuela argi ikusten horrelako aldizkari baten funtzioa eta etorkizuna. Lehen ere saltsa askotan sartuak geundela eta Bertsozale Elkartetik kanpoko horrelako ekimen bati ez geniola zentzu handiegirik topatzen” (Egaña, 2016: 33). Eta Joxerra Garziak xehetasun gehiago eskaintzen ditu: “Berak deituta egin genuen lehen bileran, edo bigarrenean, (Donostiako Antiguan izan zela uste baitut), horrelako aldizkari bat (National Geografic zuen Joxeanek eredutzat) bertsolaritzaren alorrean ezinezkoa zela erabaki genuen, aho batez erabaki ere. (…) Galdera alua egin nion Andoni Egañari, bere izaera kamaleonikoari men eginez beratzen hasia baitzegoen: “Nire kezken zerrendan hamaseigarrena-edo izango duk hau, eta jakin nahi nikek hire kezken artean zenbatgarrena izango den…”. Isiltasuna are lodiago eta astunago bihurtu zen nire galderaren ostean, harik eta Andonik, bere estiloaren ezaugarri behinena den ironiarekin, honako erantzun hau eman zidan arte: “Hamaseigarrena? Ez, motel, nire zerrendan askoz atzerago egongo lukek aldizkari horrena” (Garzia, 2016: 205).
Alfer samarrik izan zen, ordea, ezezkoa. Garziak kontatzen du: “Hurrengo egunean, ordea, Joxeanek telefonoz hots egin, eta zera esan zidan: ‘Hi, Joxerra, Joxean nauk, eta erabaki diat hala ere egin egingo dudala’. Jo-ta-ma geratu nintzen: zer esan horrelako baieztapen atzera bueltarik gabeko baten aurrean?” (Garzia, 2016: 206). Egañak antzera kontatzen du: “Joxean Agirre Joxean Agirre da, ordea. (…) Eta ezezkoa erabaki genuen arren, berak aurrera jo eta handik gutxira zen lehen Bertsolari ale hura gure eskuetan (…)” (Egaña, 2016: 33).
Agirrek Elkar argitaletxean buru zebilen Joseba Jakarengana jo zuen. Hura bai konbentzitu zuen proiektuak, eta lehen bi aleak argitaratzeko finantzaketa eta kudeaketaz arduratuko litzatekeen anaia gaztearen, Xanti Jakaren, laguntza eskaini zion.
Sorrera aldrebesa izan zuen, bada, aldizkariak: “Horrelaxe hasi zen, kontrako eztarritik (…)” (Garzia, 2016: 206). Eta lehen lantaldearen osakera ere kurioso askoa izan zen: “Aldizkaririk ez ateratzea erabaki bagenuen ere, Basarriren etxera joan eta lehen aldizkari hartarako elkarrizketa bat egin niezaion konbentzitu ninduen. Eta beti eskertuko diot Joxeani aukera eman izana, ordura arte ez bezalako hurbiltasunetik ezagutu ahal izan bainuen laurogei urteak urruti ez zituen bertsolari handia. (…) Ezetz esan eta, halere, atera, eta ezetz esan genuenak, lanean jarri. Eta hori baino meritu handiagoa ere badu Joxeanen tamainarik oneneko gorreriak. (…) Kredituetan, editatzailearen izena eta koordinatzailearenaren ondoren, “erredakzio kontseilua” zetorren. Eta erredakzio kontseiluko partaide jarri gintuen Laxaro, Joxerra, Kristina, Jon, ni neu… Alegia, lehen bilera hartan aldizkariaren sorrerari ezezkoa eman genionak!” (Garzia, 2016: 33).
Agirre ez zuen hainbeste harritu aldizkaria martxan jarri izanak, lortu zuen arrakastak baizik: “Niri batzuetan mirari txiki bat iruditzen zait ez aldizkaria atera izana, hori egoskorkeria kontua baita militantzia pixka baten laguntzarekin, baizik eta izan zuen arrakasta. 1991ko maiatzean kaleratu genuen lehen zenbakia eta urte horretako Durangoko Azokan bertsozaleek errenkadak osatu zituzten harpidetza egiteko” (J. Agirre, 2016: 14).
Egoskorkeria, militantzia eta boomaren olatua
Horiek izan ziren aldizkariaren sorrerarako osagaiak. Egoskorkeriari buruz ez da gehiago esan beharrik izango, militantziari buruz, ordea, bai: Agirre hamazazpi urtean aritu zen aldizkariaren koordinazioan, lan horregatik ezer kobratu gabe (zenbakiko kopuru bat ordaintzen da egun); eta Xanti Jakak hamaika urtean egin zituen kudeaketa lanak musutruk (egun administrazio lanak soldata txiki baten trukean egiten dira, eta komertzial lanak, komisio bat kobratuz). Boomaren olatuak aldizkariari emandako indarrari buruz, fenomenoaren irakinaldi handieneko garaian atera baitzen aldizkaria: “Nik dakidala, jendea harpidetzak egiteko itxoiten eduki duen euskarazko aldizkari bakarra izango da Durangoko Azokan” (J. Agirre, 2016: 17).
Hiruhilabetekari gisa kaleratu zen aldizkaria. Jaurlaritzaren dirulaguntzak izan zituen sorreratik, eta publizitatetik ere sartu ziren diru batzuk, baina harpidetzak izan ziren finantzaketa iturri nagusia, bere punturik gorenean, 1990eko hamarraldiaren bukaera aldera, aldizkaria 1.700 harpidetik gora izatera iritsi zelarik. Bertsozaleak Kultur Elkartea izango zen argitaratzailea, sorrerako bilera haietan ezezkoa emandakoek osatua, eta enpresa egiturarik apenas garatuko zen. Urtean behin egingo zen Erredakzio eta Administrazio Batzordearen bilera izango zen ekintza formalena: “Urtean behin afaltzen genuen Bertsolari aldizkariaren kontura. Ez nolanahi: Zarauzko Telesforonean maizenik, inoiz edo behin sagardotegiren batean edo beste nonbait. Hori bai, horren truke geure ekarpentxoa egin behar izaten genuen afal ostean: hurrengo urteko aleetan gure ustez zer gai jorra zitezkeen erreportajeetan, zein pertsonaia elkarrizketatu, zer berrikuntza egin aldizkarian…” (Garzia, 2016: 204).
Kolaboratzaile sare zabal baten bidez gauzatuko ziren testuak, ilustrazioak eta argazkiak; bakoitzak bere etxetik lan eginez eta entregatutako horren trukean kobratuz. Lehen soldata Xanti Jakak 1997an administrazio lanak egiteari utzitakoan ardura hori hartu zuen Arantxa Ezeizarena izango zen, jornada laurden batekoa. 2002an, administrazioaz gain komertzial eta kudeatzaile ardurak neuk, Antxoka Agirrek, hartu nituenean, jornada erdi batera iristear ibiliko zen aldizkariko soldata bakar hori.
Lehen etapa horretan, Xanti Jaka eta Joxean Agirrez gain, badira aldizkariaren lanetan jarraitasun batekin aritu ziren beste izen batzuk. Pako Aristik, Laxaro Azkunek edota Andoni Egaña berak testu asko sinatu zituzten. Txema Garzia Urbinak diseinua eta maketazioa atondu zituen sorreratik. 1990eko hamarraldi amaieratik Conny Beireuther izango zen argazkilari erreferentziala. Neu ere hainbat lanetan ibilitakoa naiz: ilustratzaile, sorreran; testugintzan nahiz komertzial lanetan, 1990eko hamarraldiaren bigarren erdian; eta, esan bezala, administrazioaren nahiz kudeaketaren arduradun, hamarraldi berriarekin.
Mañukorta bizarra egiten eta Kubako dezima
Eginek Euskal Herriko Txapelketa Nagusiaren finalari buruzko gehigarriak estreinatu zituen 1986an, eta gehigarri horrek, Joxean Agirreren eskutik, estilo berri bat zekarren, ‘Kazetaritza berria’ deritzon eskolatik edaten zuena. 1989an, Rikardo Arregi Kazetaritza Saria nahiz Argia Saria irabazi zituen Agirrek ildo hori jorratzen zuten bertsolaritzari buruzko lanekin, eta 1991n, aldizkariari ekin zionean, bide horretan sakondu nahi izan zuen: “Bertsolaria agertoki gainean ikusten ohituta zegoen bertsozalea. Agertokitik kanpo, ez horrenbeste. Aldizkariaren helburua, hasieratik, oso garbi izan genuen: bertsolariaren eguneroko bizimodua, bere baitako kezkak eta ametsak, ofizioari buruzko zertzeladak eta xehetasunak bertsozalearengana gerturatzea. (…) Horregatik, oso gutxitan ikusiko da aldizkariaren lehen zenbakietan, eta gero ere, bertsolari bat kantuan. Bertsolariak bere etxean, kirola egiten, familia giroan agertuko dira. Beren zaletasunez mintzatzen dira, bertsolarien amak agertuko dira hurrengoan, dantzan ere ikusi genituen zenbaki batean, inkesta bat egin genuen emakume harpideen artean bertsolarien janzkerari buruz. Oso denbora gutxian, bertsolariei buruzko iruditegi zurruna hautsi eta aberastea lortu genuen” (J. Agirre, 2016: 19-20).
Zentzu horretan, esanguratsuak dira lehen urteetako aldizkariaren zenbait azal: lehenengoan, Mañukorta bizarra egiten ageri zen; hirugarrenean, bertsolariek urtero Antzuolan jokatu ohi zuten futbol partida bateko argazkia (Egañak hanka puskatu zuen eta halaxe ageri da, bi lagunen artean lesionaturik daramatela); bosgarrenean, Peñagarikano igarle lanak egin zizkion Uliako sorginarekin; hamaikagarrenean, Tourreko etapa bat egin eta euren kronika eskaini zuten bertsolariak, kuloteak jantzita… “Askotan, gaiak berak ematen du azala. Beste batzuetan, bila joan behar izaten da, edo bila joaten ginen, hasieran behintzat. Gogoratzen dut 19. zenbakian Gipuzkoako Txapelketan parte hartzera zihoazen bertsolariak taldeka banatu genituela, eta talde bakoitzaren argazkiak egin genituela. Erniopeko taldea, esate baterako, (Telleria, Loidisaletxe, Olaso, Lizarreta eta Bernardo Azpillaga) segan jarri genituen, belarra ebaki eta biltzen, argazkiak ateratzeko, eta Goierrikoak Lazkao Mendira eraman genituen golfean jokatzera. Gogoan dut Imanol Murua Zarauzko alkateari eskatu nizkiola golferako bere trepetak. Pilotak ere ugari eraman nituen, eta eskerrak, Xabier Zeberiok jotzen zuen bakoitzean pilota galdu egiten baikenuen. Iñaki Muruak iruditu zitzaigun zuela estilorik onena, eta haren irudi batekin egin genuen azala” (J. Agirre, 2016: 30-31).
Bertsolariek dezente dute kameleoitik. Ofiziotan ematen zaien edozein paperetik kantatzeko gai dira, eta, aldi berean, mozorroaren azpitik beretik aritu daitezke. Bestalde, erraztasuna izan ohi dute edozeri, baita euren buruari ere, barre egiteko. Aldizkariko lan hauetan ikus daiteke, kazetaritza ikuspegitik, gauza berriak egiteko gogoari bertsolarien jolaserako joera batu zitzaiola. Baita, bertsolaritza hedatzeko grina berezi bat zuen belaunaldi baten jarrera irekia ere, Joxean Agirrek azaltzen duen bezala: “Uste dut bertsolari belaunaldi berezi samarra egokitu zitzaigula parean, irekia, esperientzia berriak probatu zalea, eta ez zutela asko xaxatu beharrik izaten aldizkariko azalean edozein egoeratan agertzeko” (A. Agirre, 2020: 81).
Jite arinagokoen artean askotariko gaiak eta ikuspuntuak jorratu ziren: kutsu etnografikoa zutenak (erromeriak eta neska laguntzeak, santa eskea, bertsolarien pasadizoak, apaiz bertsozaleak…), kutsu esperimentalago bat zutenak (bertsoaren teknikei jarraituz idatziriko narrazio literarioez osaturiko monografikoa; gastronomia eta bertsolaritzaren arteko harremanean sakonduz errezeta eta pasadizo liburu bezala planteatu zena…), formatu berezikoak (argazkien bidez osaturiko bertsolaritzaren historia, Olariagaren ilustrazioekin osaturiko bertsolaritzaren historia…), bertsolarien bizitza pribatuari buruzkoak (lana, afizioak, ikasketak, familia, oporrak, parrandak…) eta abar.
Lau ekarpen
Argazki deigarrien eta testu arinen ondoan, ordea, oso bestelako eduki asko ere eskaini zen. Honela, aldizkarien ekarpen nagusienetako bat kanpoko fenomenoen azterketa izan zen (Barandiaran, 2011: 89; Garzia, 2002: 793). Lehen zenbakitik hasi zen horretan, Joseba Sarrionaindiak Jose Miguel Arrugaeta ezizenez sinaturiko Kubako dezimisten inguruko artikuluarekin, eta hainbat herrialdetako kasuak aztertuz jarraitu zuen urterik urte: Galiziako regeiferoak, Argentinako payadoreak, Toscanako trobadoreak… Sahara, Korsika, Gales, Etiopia eta abar. Lan horietako gehienak tokian tokiko eragileekin harremanetan jarriz lortu izan ziren, baina, salbuespenak eginda, aldizkariak propio bidalitako kazetariek ere idatzi izan zituzten. Jon Martin bertsolariari, esaterako, Kubarako bidaia ordaindu zitzaion, eta aldizkariaren bi zenbaki osatu zituen bertatik. Edo Toscanara ere egin zen bisita, Jon Maiaren bitartekotzarekin: “Tarteka, oso tarteka, bertara joanda egin genituen erreportajeak. Horietako bat izan zen Toscanako Altamante Toglirekin egindakoa. Gizona hunkitu egin zen eta ez zuen sinesten Euskal Herritik berarekin egoteko bakarrik joan ginetik. (…) Bere ikasle izandakoen artean Roberto Benigni zegoen, La vita e bella film arrakastatsuaren zuzendari eta aktore nagusia” (J. Agirre, 2016: 23).
Lan serioagoen artean bigarren ildo bat Elkarteak buruturiko jardunaldi akademikoei publiko guztientzako formatu bat ematea izan zen. Eta hirugarren bat, bertso munduko kide guztiei ahotsa ematea eta aurpegia jartzea: herrialdeetako hainbat txapelketatan parte hartzaile guztiak, dozenaka lagun, elkarrizketatu ziren (zenbaitetan binaka jarri eta elkar elkarrizketatzeko eskatuz), edota, 2002an, Euskal Herriko bertso eskola guztiei buruzko lan bat egin zuen Ainhoa Agirreazaldegi bertsolariak, une hartan eskola horietan zebiltzan kide guztien argazkiak argitaratu zirelarik 460 orrialdekoa izatera iritsi zen monografikoan.
Bertsolaritzaren historia hurbila jorratzea izan zen laugarren ildo garrantzitsu bat. Horrela, azken hamarkadetan bertso munduan funtsezko paperen bat jokatu izan zuten taldeen testigantzak jaso ziren: Enbeitatarrak, Landetako Unibertsitatea (Lizasotarrak, Agirre, Lazkano…), Goierriko taldea (Murua, Mendizabal, Iraola, Igartzabal…), Almengo eskola (Sarasuatarrak, Loidi, Iñurrategitarrak, Iparragirre…) eta abar. Figura klabeei eskainitako monografikoak ere egin ziren —esaterako, Amurizari buruzkoa— eta, ildo horretan sakonduz, hainbat biografia liburu ere atera zituen aldizkariak 2001etik 2005era bitartean: Xabier Amuriza, Joxe Agirre, Jon Lopategi, Jose Luis Gorrotxategi, Imanol Lazkano… Alor honetan, liburuen bidez eta aldizkariko eskaintzarekin, Auspoaren osagarri edo errelebo gisa funtzionatu zuen Bertsolarik. Zavalaren proiektuak bere bidea egiten jarraitu du urte hauetan guztietan, baita Zavalaren heriotzaren ondoren ere, baina elite berrian egokitu ziren bertsolarien biografiak Bertsolarik aterako zituen[1]. Honela, beste mundu ikuskera batekin eta kazetaritza tonu modernoago batez, Auspoarenaren antzeko bilketa sena erakutsiko zuen aldizkariak.
Izatez, Auspoako arduradunek gustuko zuten aldizkaria eta eskaintza ere helarazi zuten: “Gogoratzen dut Joakinek [Joakin Berasategi] begi onez ikusten zuela aldizkaria eta dagoeneko martxan geundela eskaintza bat egitera ere iritsi zitzaigula, Sendoa argitaletxearen itzalean funtzionatzeko aukera emanez. Ezetz erantzun genion” (J. Agirre, 2016: 27). Eta Zavalak bere lanaz egiten duen definizioa egokia da Bertsolariren ekarpena azaltzeko ere: “Lo que tampoco acabo de dilucidar es si en mi trabajo hago historia, antropología, etnología, filología o literatura. Quizás contenga un poco de todo. Pero es algo que nada me preocupa y que casi me halaga” (Zavala, 2006b: 218).
Joxean Agirrek, ale gogoangarrienak aipatzeko eskatuta, argazki bat dakar: “Lazkao Txikiren azken argazkia gurea da. Biharamunean elkarrizketa bat egitekotan gelditu ginen eta ingresatu egin zuten eta oso denbora gutxian ale berezi bat prestatzeko gaitasuna izan genuen” (A. Agirre, 2020: 81). Aldizkariak zenbaki guztietan eskaintzen zuen argazki kopuru ikusgarriak ere erakusten du proiektuaren argazki-album bokazioa. Hain zuzen, aldizkariaren alderdi estetikoa izan zen arduradunek gehien zaindu eta irakurleek gehien baloratu zuten alderdietako bat: “Estetikoki izugarri gustatzen zait, eta gero Conny [Conny Beireuther, aldizkariko argazkilaria] izugarri ona da, pasada bat” (A. Agirre, 2019b: 231).
Espezializatua, tematikoa eta amarillismoa
Aldizkariak, azaldu den bezala, harrera ona izan zuen bertsozaleen aldetik Durangoko lehen Azoka hartan. Eta profesioari ere gustatu zitzaion eskaintza: 1991n Argia Saria eman zioten.
Elkartearen bueltan, ordea, proiektuak zalantza gehiago sortu zuen, 1993an Sidecok jasotako gogoeta partekatuaren testuan irakur daitekeenez: “Bertsolari aldizkariaren edukiari buruz erreflexio sakona egin beharko litzateke; zein publikorengana iritsi nahi den definitu eta horiei zein mezu igor dakiekeen diseinatu. Aldizkaria oso bertsozale direnentzat mezu teoriko eta sakonak eskaintzeko oso bitarteko estimagarria izan daiteke. Eta gaur egun, agian informazio zabalegia eta arinegia eskaintzen du hain aldizkari espezializatua izateko. Aldiz, aldizkarian datorren zenbait informazio oso bertsozale ez direnentzat ere egokia izan daiteke (batik bat bertsolari-pertsonarekiko notiziak eta berriak). Baina, noski, horiek aldizkaria erostea askoz zailagoa da. Gure ustez, aldizkaria beste mota batzuetako informazio ‘kualifikatuagoa’ eskaintzeko aprobetxatu beharko litzateke, bertsozale-bertsozaleak sendotzeko eta ‘hezitzeko’. Eta, aldiz, horrelako informazio arina bertsozale moderatua iristen den lekuetarako utzi” (Siadeco, 1995: 62).
Dirudienez, Elkartearen ahots kualifikatuek aldizkari espezializatua hobesten zuten aldizkari tematikoaren aurrean. Agirrek, ordea, biak uztartzeko ahalegina egin zuen: “Aldizkari espezializatua dela entzun izan dut tarteka Bertsolariri buruz. Neuk ere esango nuen hori beharbada, baina aldizkari tematikoa dela esatea zuzenagoa dela uste dut. (…) Tematikoen arintasuna eta espezializatuen sakontasuna konbinatzen saiatu ginela esan daiteke. (…) Oso tonu ezberdinetako erreportaje eta elkarrizketak sartzen baikenituen” (A. Agirre, 2020: 80).
Garziak azaltzen ditu bi ildo horiek bateragarri egiteak dauzkan zailtasunak: “Beti uste izan dut ia ezinezkoa zela bi ildo horiek uztartzea, besteak beste ildo baten zale direnei ez zaizkielako beste ildoko lanak gustatuko. Esaterako, Bertsolamintza jardunaldien txostenak, nago lehor samarrak izango zitzaizkiola hainbat harpidedun eta irakurleri. Bestalde, bertsolarien bizitza pribatuko gorabeherak bost axola izango zitzaizkien asko eta askori…” (Garzia, 2016: 206-207).
Batzuk nahiz besteak, ‘arinzaleak’ nahiz ‘seriozaleak’, beharko zituen aldizkariak, ordea, aurrera ateratzeko behar beste erosle izango bazituen.
Joxean Agirreren aburuz bertsolarien bizitza pribatuaren alderdia jorratu nahiak ekarri zuen buruhauste gehien: “Geure aldetik batzuetan behartu ere egin genituen egoerak eta kontrakarrak ere jaso genituen, normala den bezala. Aldizkariaren gainean sektore batzuetan sentsazionalismoren mamua ikusi zen” (A. Agirre, 2020: 81). Eta nolabaiteko errefusa hau belaunaldi gazteenaren artean eman zen gehiago, Maialen Lujanbioren hitzetan: “Bertsolarik dauka bere garaian prentsa horira gerturatzen zela zioen irudipena zabaldu zela gure artean. Metabertsolaritza egitea tokatu zaio aldizkariari, gu gure buruaz hitz egiten, eta ni pixka bat saturatu egin ninduen kontu horrek. Ni neroni atera izan naiz udaran egin dudan bidaia kontatzen… Eta horren aurrean sortu izan zaidan gogoeta da ni ez naizela pertsonaia bat, ez naizela, nolabait esanda, famatu bat, eta ez dudala kontatu nahi nora bidaiatzen dudan uda honetan” (A. Agirre, 2019b: 231).
Agirrek onartzen du kritika hori, neurri batean bada ere: “Beharbada intimitatearen mugan ibili ginen, baina marrarik pasatu gabe” (A. Agirre, 2020: 82). Eta honela justifikatzen du muga horietara gerturatu izana: “Ideologian, komunikazioan edo beste hainbat arlotan jarrera bat markatu nahi denean, pitin bat muturrera jotzea komeni izaten da hartzaileak ohar daitezen” (J. Agirre, 2016: 20). Egindakoaren dimentsioa ñabartzen du, azkenik: “Dena den, prentsak ez ditu bertsolariak pertsonaia bilakatu, ez du horretarako indarrik. (…) Guk ez genuen Mañuren pertsonaia eraiki, berak ondo eraikita zuen saioen rankingean buru egon zen garaian. Guk, izatekotan ere, irudi hori zabaldu egin genion publiko zabalago bati” (A. Agirre, 2020: 84).
Kontuak kontu, esan daiteke ‘horitasun’ estigma hori oso proportzionatua behintzat ez zela izan, mugan zebiltzanak ale bakan batzuk zirelako eta egindako eskaintza nahiz ekarpena hori baino askoz ere zabalagoa izan zelako. Honela dio Andoni Egañak: “Amarillistegia zela esan izan da beti, baina niri kalitatezko eskaintza bat iruditu izan zait. (…) Urte askoan oso lan serioa egin duen argitalpen bat iruditzen zait” (A. Agirre, 2019b: 158). Eta horrela aitortzen du, Maialen Lujanbiok ere: “Egia esan, gure artean jarri genion fama hori ez da oso justua izan. Denboraren joanean aldizkariak erreportaje pila bat argitaratu ditu kontsultarako oso baliagarriak eta erreferentzialak suertatu zaizkidanak” (A. Agirre, 2019b: 231).[2]
1996an, aldizkariaren bosgarren urteurrenean, 40 harpidedun elkarrizketatu nituen horiek aldizkariaz izan zezaketen koadroa osatu eta erreportaje luze bat egiteko, eta arina eta serioaren arteko nahasketa defendatzen zuten gehienek: “Itxurari buruz ez dute kexurik, argazkien kalitatea azpimarratzen da. Lan serio edo arinagoen artean aukeratzeko eskatuta nahasketa 28 elkarrizketatuk defendatu dute, lan serioagoak zazpik, eta arinxeagoak bostek” (A. Agirre, 1996: 55). Erreportajeak aldizkariaren sostengu nagusi zen harpidetzaren inguruko datu interesgarri gehiago ere eskaintzen ditu: 1.500 harpideetatik erdia baino gehiago Gipuzkoakoak ziren, ehunka batzuk Bizkaikoak, hirurogeina pasa ziren Nafarroakoak eta Arabakoak, eta 30 Ipar Euskal Herriakoak. Harpideen helbideen artean 156 baserri izen topa zitezkeen eta bostetik bat izen-abizenik gabea zen (eskola, liburutegi, elkarte, euskaltegi eta abar). Euskal abeslarien artean arrakasta zuen aldizkariak Ruper Ordorika, Benito Lertxundi, Anje Duhalde, Ramuntxo Karrere, Pantxoa Irigarai, Peio Ospital, Amaia Zubiria, Gorka Knor, Mixel Aire, Erramun Martikorena, Natxo de Felipe eta Niko Etxart harpideak baitziren. Eta bestelako ‘ilustre’ batzuek ere hartzen zuten aldizkaria etxean: Jose Ramon Soroiz, Xabier Mendiguren, Iñaki Perurena, Felix Iñurrategi, Kike Amonarriz, Imanol Murua… Elkarrizketatutako 40 lagunak batez beste bost bertso saiotara joaten ziren urtean, eta gehiengoak bertsotan egiten zuen lagunartean. Adin eta lanbide guztietakoak ziren, erdiek unibertsitateko ikasketak zituzten eta aldizkariaren balorazio positiboa egiten zuten orokorrean.
Hasiera batean ibilbide luzerik aurreikusten ez zitzaion eskaintzak aurrera egin zuen, bada, eta 1990eko boomaren amaieran aurrera jarraitzen zuen. 2000ko hamarkadaren bigarren erdian honela baloratzen zuen egindako lana bertsolaritzaren dimentsio mediatikoaz buruturiko ikerketa batek: “Aurrekariak aurrekari (Elkartearen inplikaziorik barik sortu izanak edo tartean-tartean izan diren desadostasunak) eta iritziak iritzi, bertsolaritzaren lanketa jarraitu eta zaindua egiten duen aldizkaria da (…)” (Elortza, Sukia eta Murua, 2008: 102). Eta hamarkada bat geroago bi ildoetan, arinean eta sakonean, bidea egiten asmatu izana aitortzen zion Garziak: “Gizarte kronikaren ildoa ez dut hemen aztertuko, baina garbi dago bertsolariak izar ospetsu bihurtu zituela. Niri interesgarriagoa zait beste ildoa, ‘akademikoa’ izenda genezakeena, eta hor garbi daukat ekarpen handia egin duela aldizkariak” (Garzia, 2016: 206).
Bertsolaritzaz bakarrik aritzen den aldizkari batek funtzionatu izana bada mirari txiki bat. Aurretik, planteatu izan ziren antzeko beste ekimen batzuk, baina ez ziren erabat gorpuztera iritsi: Lore Jokoetan Jean Duvoisinek planteaturikoa, Jokoei buruzko argitalpen espezializatua, Abbadierekin izandako gutun trukaketatik harago iritsi ez zena; Euzko Pizkundeko Makazagaren Bertsolariya, urtebetez funtzionatzera iritsi zen arren, kazetaritza aldizkari bat baino bertso bilduma bat izan zena; edota frankismopean Iriondok abiarazi nahi izan zuen Bertsolari aldizkaria, proiektu soilean gelditu zena (A. Agirre, 2019a). Mirari txiki bat izanagatik, ordea, ez da kasualitatez sortuko sortu zen garaian; 1980ko hamarralditik aurrera eman ziren euskarazko kazetaritzaren eta bertsolaritzaren garapenen uztarketaren emaitza izango baita, ezbairik gabe.
Bertsolaritzak bertsolaritzaz bakarrik diharduen aldizkari bat irabazi zuen boomaren erdian, eroriko ez bazen espezializatuaren eta tematikoaren artean zabuka ibiltzen asmatu behar izan zuena, eta euskal kulturaren alor askok ez daukatena. 2016an, 1996ko hura bezalako beste lan bat osatzea tokatu zitzaidan, harpideek aldizkariaz zuten iritzia ezagutzeko, eta honela erantzuten zuen Julen Gabiria idazleak: “Dena hobetu daiteke, baina, bestalde, idazle gisa, nahi nuke maila honetako aldizkari bat euskal literatur mundurako (…)” (A. Agirre, 2016: 138).
Egoskorkeriaren erreleboa
Aldizkariaren sorreraren inguruko kontakizunean sorrera aldrebes samarra izan zuela kontatu da, eta Garziaren aipu bat jaso da hori ilustratzeko. Aipua apur bat gehiago luzatzen utzita gehiago ere badio bertan: “Horrelaxe hasi zen, kontrako eztarritik, Bertsolari aldizkaria, eta uste dut gutako inork ez zuela uste izango pare bat urte iraungo zuenik (…)” (Garzia, 2016: 206). Barrukoen eta kanpokoen harridurarako 30 urte bete ditu, ordea, aldizkariak.
Belaunaldi aldaketa 2000ko hamarraldiaren bigarren erdian emango da. Joxean Agirrek 2009ko udararaino eutsiko dio zuzendari gisa, eta Josu Martinezek hartuko dio lekukoa 2012 bukaeraraino. 2013an Rikardo Idiakez eta biok hartuko dugu ardura hori eta aurrerantzean bi lagunen artean eramango da: Rikardo Idiakez-Antxoka Agirre (2013-2014), Beñat Zamalloa-Antxoka Agirre (2015-2016) eta Beñat Hach Embarek-Antxoka Agirre (2017-2020).
Azaldu da aldizkariaren sorreraren osagaiak egoskorkeria, militantzia eta bertsolaritzaren boomaren olatuaren indarra izan zirela. Bigarren aldi honetan olatuaren indarra ahulagoa dela nabaritzen da: ez da gehiago 1991ko Durangoko Azoka hartan bezala harpide egin nahi duen jende ilararik sortuko stand aurrean; alderantziz, 1990eko hamarraldiaren bigarren erdian 1.700 harpidetara iritsi ondoren, gutxika, harpide kopuruaren gainbehera emango da. Dena den, ziurrenik zehatzagoa izango da beherakada hau olatuaren ahultasunari baino papereko prentsaren krisi orokorrari egoztea. Datu bakarra ematearren, 2008tik 2013ra %31,9 jaitsi zen Hego Euskal Herriko papereko egunkarien salmenta (Ramirez de la Piscina, 2015: 32). Sareko doakoa zabaldu den garai hauetan zaila da paperekoaren salmentei eta harpidetzei eustea.
Bestalde, laguntza publikoek ere behera egin izan dute. 2000ko hamarraldiaren erdialdean urteko 35.000 euro inguruko dirulaguntzetara iritsi ondoren, 2010eko hamarraldian 25.000 inguruan egonkortu da kopurua, azken bi urteetan aurreko kopuruetara gerturatu garen arren.
Gauzak horrela, etengabeko krisian dagoen alor batean egindako lanaren emaitzei esker, urteko 75.000-85.000 euro inguruko aurrekontuak orekatzea lortu da, publizitateko sarrerek ere gora eginez. Koronabirusaren eraginek hurrengo urteetan nola eragingo duten da enigma berria.
Aurreko aldiko bigarren osagai garrantzitsua, militantzia, leundu egin da, ez dago musutruk egiten den lanik. Baina ez da erabat desagertu, soldatapekoa den guztia batuta ez baita jornada oso batera iristen: Beñat Hach Embarekek hiru zenbakiren koordinazioa, webgunearen koordinazioa, podcastak eta komertzial lanak egiten ditu jornada erdia baino zerbait gehiagorekin, eta Zezilia Herradorrek administrari nahiz komertzial lanak, jornada herenarekin. Neuk osatzen dut lantaldea zenbaki baten koordinazioa, kudeatzaile ardurak eta komertzial lanak kolaboratzaile gisa gauzatuz.
Gainerako guztiak ere (testuak, argazkiak, ilustrazioak, euskara zuzentzailea eta maketazioa) kolaboratzaileen eskuetatik iristen dira.
Urtean behin, Erredakzio eta Administrazio Batzordeetako bilera egiten da orain ere. Jende asko pasatu izan da horietatik, baina badaude errepikatu diren izen batzuk: Jon Martin, Esti Esteibar, Andoni Egaña, Ainhoa Agirreazaldegi, Amagoia Mujika… Bakoitzak bere etxetik egiten du lan, baina berrikuntza nagusi gisa, taldea egite aldera, hilean behin aurrez aurreko bilera egiten dugu koordinazioan, administrazioan, kudeaketan eta komertzial lanetan gabiltzanok. Biltegia bai baina bulegorik ez daukagunez, eta aldizkariaren tradizioari jarraiki, kafe bat hartuz edo elkarrekin bazkalduz, taberna eta jatetxeetan egiten dira hileroko bilera horiek ere.
Enpresa egitura ahul hau da, Joxean Agirreren iritziz, proiektuaren indargune garrantzitsu bat: “Indargune nagusia azpiegituran, pertsonalean eta gainontzeko funtzionamendu gastuetan eraman duen jarrera ajustatua izan daiteke: presupostuaren zati nagusia aldizkariaren kalitate materialean inbertitu da eta hori irakurleak ikusi egiten du” (A. Agirre, 2020: 85). Indargune zelebre samarra da, egia esan, baina egia da guztia produktuan inbertituta eskaintza erakargarri bat lortzen dela eta horrek publizitatearen sarrera errazten duela. Bestalde, lasaitasuna ematen du une jakin batean ixtea erabakiz gero inorentzat ez dela drama bat izango jakiteak ere. Izatez, gerrikoa estutzea tokatu denean (2014 eta 2015 urteetan, inoizko dirulaguntza baxuenekin, zuloa egin zen eta kolokan egon zen jarraipena bera ere) kexa gutxirekin egin ahal izan da. Parte hartzen dugun ia guztiontzat hau bigarren, hirugarren edo laugarren ardura-ogibidea izatearen abantailak.
Proiektuaren ahultasun garrantzitsuena ere enpresa egitura ahul hori bera da, ordea. Batetik, dezente zaildu du belaunaldi berriaren erreleboa, eskaintzeko zegoena, denetik eginda jornada erdia, ez delako oso erakargarria. Bestetik, sorkuntza lan guztiak kolaboratzaileen bidez egin beharrak are nekezagoa bihurtzen du koordinazio lana: aldiro norbait berria lotu beharrak eta lotutako horrentzat aldizkarikoa bere ohiko lanaz aparte datorren karga bat izateak atzerapenak ekarri ohi ditu (beti da errazagoa egunero lantokian eta soldata baten truke ari denari eskatzea). Azkenik, horrelako egitura batekin neketsuagoak dira proiektua indartzeko egin beharreko bestelako lanak ere (harpidetza kanpainak, webgunea berritzekoak, markari ikusgarritasun handiagoa ematea eta abar).
Sorrerako hirugarren osagai garrantzitsuari, egoskorkeriari, heldu behar izan zaio, bada, aurrera egiteko. Egoskorkeria erreleboa emango duen taldea osatzeko, egoskorkeria publizitate sarrerak handitzeko, egoskorkeria kolaboratzaileak lotu nahiz koordinatzeko, eta egoskorkeria lehen urteetako nobedadearen distira aspaldi lausotu zitzaion aldizkariari zenbaki bakoitzean txinparta berriak ateratzen saiatzeko.
Eskemaren berritasunak
Egoskorkeria horretan behintzat asmatu da jatorrizko izpirituari eusten: aurreko hamarkadetan zenbaki bakoitza ehun orrialde inguruan ibiltzen bazen (izan ziren orrialde gehiagoko salbuespen batzuk ere), azken urteetan berrehun orrialde inguruan ibiltzen da.
Edukien aldetik atal finkoen ugaltzea izan da bigarren etapa honetako berrikuntza nagusia: Patxi Uharteren tira komiko batekin irekitzen da beti zenbakia (Zaldi Eroaren Errimak), eta beste egile batzuek bete izan duten komikiarekin itxi (Bertsokomik), gehienetan; iritzia jorratzeko, gai baten inguruan eztabaidatzen dute bertso munduko bi kolaboratzaile finkok (Ttakun eta Herren), webguneko zortzi blogari-bertsolariren testu edo bertso-sorta bana papereratzen da (Zortziko Handia) edota bertso munduaz kanpoko norbaiten artikulua ere badakar zenbaki bakoitzak (Kanpotik); prentsan gaiaren inguruan irakurritako interesgarrienak ere biltzen dira hemeroteka batean (Bertsolaritzaren Hemeroteka); bertsolaritzaren gisako atzerriko fenomenoen berri ematen duena atal finko bihurtu da (Urrundik Nazioartea), baita bertsolaritzaren inguruko ikerketen berri ematen duena ere (Ikerketa); bertsolaritzaren historia urrun nahiz hurbilarekin loturiko hainbat puntu fisikoki lotzen dituen txango bat ere proposatzen da (Bertso Ibilbideak), eta bertso munduko beteranoenei tarte bat eskaintzen zaie (Idazmakinaz).
Horri guztiari zenbaki bakoitzean erreportaje, elkarrizketa edo kronika luze gisa lantzen diren bi edo hiru gai nagusi gehitzen zaizkio. Eta gai nagusia izan denaren inguruan bertso jarriak ere eskatzen dira.
Beraz, aurreko hamarkadetakoa baino mardulagoa da ateratzen dena. Eta mardultasun hori testuak luzatzetik baino testu gehiago pilatzetik datorrenez, koralagoa ere bada: sinadura gehiago eskaintzen du zenbaki bakoitzak eta monografiko gutxiago ateratzen da.
Estiloari dagokionean, jarraitasuna eta berritasuna ikus daitezke. Jarraitasuna estetikan, Txema Garzia Urbinak jarraitzen baitu diseinua nahiz maketazioarekin, eta Conny Beireutherrek argazkilari erreferentzial gisa. Izatekotan, komiki eta ilustrazioen presentzia handiagoa ikus daiteke. Aitor Larrañaga Pelik eta Adur Larreak tarte batean egin zuten erretratista lana Patxi Gallegok egiten du azken urteetan, eta hainbat ilustratzailerekin egin da lan: Patxi Gallego bera, Txema Garzia Urbina bera, Paula Heras, Txakur Gorria, Unai Iturriaga, Joseba Larratxe Joxevisky, Ainara Azpiazu Axpi, Mari Kruz Etxeberria… Gainerakoan, betiko estetika bizi bezain zaindua mantentzen du aldizkariak. Berritasuna nabarmenagoa da gaien aukeraketa eta tratamenduan, aldizkari serioagoa da azken urteetakoa: “Aldizkari tematikoa zen eta da, baina nire irudipena da gero eta espezializatuagoa dela, ikerketak eta gogoetak gero eta leku gehiago dutelako bere orrialdeetan” (A. Agirre [Joxean Agirre] 2020: 80). Aldizkariko arduradun berrion gustuekin baino zerikusi gehiago du horrek, ordea, bertsolari belaunaldi berrien jarrerarekin. Analisian gehiago sakontzeko ohitura dute gaurko bertsolariek, kontzienteago ere badira euren sortzaile estatusaz, eta aldizkariaren deiari erantzuterakoan geroz eta buelta gehiago ematen dituzte: baiezkoa ondo neurtutakoa izaten da normalean, eta, askotan, proiektu pertsonal landu bati buruz edota ikerketari nahiz jardunaldi batzuei buruz hitz egiteko emandakoa. Arraroagoak dira gai arinagoetan parte hartzeko baiezko militante edo jostariak. Azalpen hau ematen du Andoni Egañak: “(…) Gu gatoz ezer ez ginen garaitik, zabaldu beharra zegoen eta hedabideek eskatzen zuten edozeri baietz esaten ohitu ginen. Azken hamabost urteetan sakontzen ari dira, eta hedabideetatik eskatzen zaiona sakontzeko ez bada igual ezetz esaten dute. (…) Beraiek egin nahi duten hori garatzeko lantze prozesuan daude eta ondo kontatzeko kapaz ez diren bitartean nahiago dute ezer ez esan” (A. Agirre, 2019b: 157).
Freskotasuna galdu du, bada, aldizkariak zentzu horretan. Hala ere, galera ez da erabatekoa. Oraindik ere testu freskoak aurki daitezke, esaterako, txapelketa alternatiboei buruzko erreportajeetan edota Bertso Eguneko parrandaren kronikan. Gainera, askoz ere errazagoa da edozein gairi buruz oso txukun, eta ondorioz freskotasunez, idazten duten bertsolariak topatzea.
Bilduma bezala hartutako balioa
Kritikak gorabehera, aldizkariari beti aitortu izan zaio kalitatea. Honela dio, esaterako, Joxean Agirreren etapa agortzear zela idatziriko testuak: “Bertsozaletasuna eta paperezko hedabideen kasuan ezin dezakegu aipatu barik utzi Bertsolarialdizkari espezializatua. Aurrekariak aurrekari (Elkartearen inplikaziorik barik sortu izanak edo tartean-tartean izan diren desadostasunak) eta iritziak iritzi, bertsolaritzaren lanketa jarraitu eta zaindua egiten duen aldizkaria da” (Elortza, Sukia eta Murua, 2008: 102). Eta Elkartearekin egon izan diren desadostasunak ez dira inoiz kezkagarriak izan, jarraian ikus daitekeen bezala: “Bertsozale Elkartearekiko hartu-emana: handia hasieratik. Elkartearen zenbait lan ale monografikotan atera ditu: Bat-bateko bertsolaritza liburuak lau hizkuntzatan, Txapelketa Nagusia 2001 liburua, Bertsolamintza 2002 eta 2005eko gogoeta jardunei eskainitako monografikoak… aipagarrienak. XDZko ondarea erabili eta berea (argazkiak) aportatzen du. Proposamenetara oso-oso irekia” (Elortza, Sukia eta Murua, 2008: 74).
Aipatu den gisan horitasuna eta arinkeriariarena izan da aldizkariaz egin izan den karikatura, eta luzaroan iraun du horrek, kasik gaurdaino, karikatura hori eragin duten lanek hamarkada parea beteta daukaten arren: “Oso ale politak egon izan dira bai estetikoki eta bai edukiz. Baina arintasunera jo duten lan batzuek markatu dute bere irudia, jolas irudi horrekin gelditu izan da. Ez dakit sakonera egin behar duen edo arinera, ez dakit buelta bat behar duen ere, baina esango nuke zabaldu den irudipen horrek, neurri handi batean egiazkoa ez dena, ez diola onik egin” (A. Agirre [Maialen Lujanbio], 2019b: xxx).
Ohiko bi balorazio horien ondoan, ordea, kalitatearena batetik eta arinkeriarena bestetik, hirugarren alderdi bat ere, aldizkariak hartutako balio dokumentalarena, azpimarratu izan da pixkanaka azken urteetan. Zentzu horretan, honela dio Jon Sarasuak, esaterako:“Bertsolari aldizkariari, berriz, kolekzio gisa ematen diot nik balioa. Etxean balda luze bat hartzen du eta kolekzioak berak duen balioa handia da. Gauza asko atera dira, bertsolaritzaren dimentsio gutxi faltako dira zuen aldizkari horretan” (A. Agirre, 2019b: 239). Ainhoa Agirreazaldegiren hitzek ere badute horrelako jite bat: “(…) Denboraren perspektibatik, Bertsolari aldizkaria horixe dela esango nuke: etengabeko apustua, proiektuetan sinesten zen militantzia garai itsuaren eskutik elikatu dena, bertsozaleoi egin digun ekarpena distantziatik begiratuta bakarrik neur daitekeena” (Agirreazaldegi, 2016: 15). Baita Xabier Amurizak eskainitakoek ere:“Bertsolari aldizkaria beti gustatu izan zait. Gauza betegarriak ere baditu, baina ondo egindako aldizkari bat dela uste dut, gauza interesante asko dituela. (…) Ikusten dut bertsolaritzaren ibilbidearen, gogoeten eta abarren ispilu izan dela. Bertsolari gazte pilo bat ere agertzen da, gainera, bertan. Fenomenoaren irudi orokor eder bat ematen du” (A. Agirre, 2019b: 147).
Badaude aldizkariaren balio dokumentala, bilduma gisa hartu duen balioa azpimarratzeko motiboak, urteen joanarekin altxor garrantzitsua pilatzen joan baita hau ere.
Horrela, 30 urteko ibilbidean, bertsolaritzari buruzko 1.893 testu argitaratu ditu aldizkariak. Nire tesirako egindako bilketan 1980 aurretik ia 160 urtean bertsolaritzaz argitalpen guztien artean argitaraturikoen kopuru totala 4.000 testu ingurukoa dela kontuan harturik, bada zerbait. Eta aldizkariak gaiari buruz argitaratutakoak 16.912 orrialde betetzen dituela dioen datua ere bada esanguratsua.
Protagonistak, gaiak eta sinadurak
Bestalde, testu horietan 1.012 protagonista identifika daitezke, horietatik 774 bertso mundukoak (%72,5), alegia Bertsolaritzaren Datu Basean ageri direnak: bertsolariak, bat-batekoak eta bertso jartzaileak, gai-jartzaileak, epaileak, eragileak…
Aldizkarian gehien azaldu dena, alde handiarekin, Andoni Egaña da. 116 aldiz bera da testuko protagonista nagusia edo nagusietakoa. Logikoa dirudi protagonismo horrek, urte hauetan txapel gehien irabazi dituen bertsolaria eta figura erreferentzial bat izanik, baina aldizkariarekin beti izan duen gertutasunak eta inplikazioak ere izango zuten eraginik. Aldizkarian gehien idatzi dutenen artean ere aurkitzen da Egaña 36 testurekin.
Protagonista nagusien zerrendan ageri diren hurrengoek ere badute horretarako nahikoa merezimendu: Jon Sarasua (70 testutan protagonista), Xabier Amuriza (61), Anjel Mari Peñagarikano (59), Sebastian Lizaso (47), Maialen Lujanbio (44), Unai Iturriaga (41), Iñaki Murua (41), Jon Maia (40) eta Xabier Perez Euzkitze (40).
Protagonista nagusien grafikoan ikus daitekeenez, aldizkarian gehien agertu diren 50en artean Egañaren belaunaldia deritzona nabarmentzen da. Aurretik aipaturikoez gain Mikel Mendizabal (37), Millan Telleria (34), Jokin Sorozabal (21) eta Juan Jose Eizmendi Loidisaletxe II (21) ere askotan atera dira. Baina belaunaldien arteko nolabaiteko oreka ere ikus daiteke. Honela, belaunaldi zaharragoek presentzia garrantzitsua dute: Joxe Agirre (35), Imanol Lazkano (31), Jon Lopategi (28), Joxe Migel Iztueta Lazkao Txiki (27), Iñaki Eizmendi Basarri (21), Joxe Lizaso (19), Jon Azpillaga (18), Jose Luis Gorrotxategi (14), Anjel Larrañaga (13), Txomin Garmendia (10)… Baita Lujanbioren belaunaldikoek ere: Igor Elortza (37), Jexux Mari Irazu (29), Estitxu Arozena (20), Unai Agirre (10)… Edo beranduago agertutakoek ere: Amets Arzallus (21), Amaia Agirre (19), Aitor Sarriegi (19), Aitor Mendiluze (18), Jon Martin (18), Sustrai Colina (18), Iratxe Ibarra (14), Xabier Silveira (12), Ainhoa Agirreazaldegi (12)…
Bertso munduko azken hamarkadetako protagonista nagusien mosaiko handia osatuz eragile edo aditu batzuk ere agertzen dira: Antonio Zavala (28), Joxerra Garzia (23), Karlos Aizpurua (16), Joanito Dorronsoro (10), Pello Esnal (10) eta Koldo Tapia (10). Eta aldizkaria sortu aurreko klasiko handi batzuek osatzen dute 50 protagonista nagusien zerrenda: Manuel Olaizola Uztapidek (20), Fernando Aire Xalbadorrek (18) eta Jose Manuel Lujanbio Txirritak (14).
Oreka hori genero ikuspegitik hausten da, bertso munduan historikoki gertatu izan den bezala. Guztira, bertso munduko 115 emakume baino ez dira protagonista, kopuru osoaren %12,2. Aldizkariko taldeak kontuan hartzen duen irizpidea den arren, oraindik oso urrun gelditzen da parekidetasuna. Hobera egiten ari da behintzat: prentsa historikoan, 1980 aurreko egunkari eta aldizkarietan, bertsolaritzari buruz argitaratutakoetan, %0,6 zen protagonista emakumea zuten testuen kopurua.
Bertso munduko jendeaz gain, atzerriko gisako fenomenoetako inprobisatzaile edo adituei ere 115 aldiz eman die protagonismoa aldizkariak (%11,4) eta beste 21 aldiz bertsolariekin elkarlanean aritu diren beste sorkuntza alorretako egileei (%2,1)[3]. Protagonista horietako gehienei ahotsa eman zaie nolabait, eta, askotan, argazkia ere badakar aldizkariak.
Izatez, urte hauetan guztietan 10.000 argazkitik gora pilatu ditu aldizkariak. Esan bezala, Xenpelar Dokumentazio Zentroari pasatzen zaizkio argazki horiek guztiak. Dokumentazio Zentroan ez bezala paperean jasota eta kolokatuta gelditzen dira, ordea, eta aldizkariaren 120 zenbakiko bildumak bertsolaritzaren azken hiru hamarkadetako argazki albuma erraldoi bat osatzen du.
Albumarena ez da metafora bat, literala baizik. 1990ean plazaratu zen bertso eskoletako bertsolarien belaunaldia haurtzarotik nerabezarora, nerabezarotik gaztarora eta gaztarotik heldutasunera nola pasatu den ikusi dute Bertsolariren orrialdeek. Baita gainerako belaunaldien bilakaera ere. Urdintzen joan diren ileak, soiltzen joan diren buruak… Agur esan diguten aurpegiak… Aurpegi berri gehiago…
Argazkiz ondo hornitutako orrialdeak dira Bertsolarirenak, baina argazki albuma baino gehiago ere bada, noski, argitaratu duguna. Txapelketa Nagusiko finalistek finalari buruz egiten dituzten kronikak, esaterako, tradizio bihurtu dira, eta historiarako gelditzen dira testu horiek. Horrela, garai bakoitzeko protagonisten, proposamenen, gogoeten eta eztabaiden jarraipena egiteko aukera ematen du, bertsolaritzaren historia hurbila ikertzeko iturri oso baliotsua izan daitekeelarik.
Gehien landutako gaien zerrendari erreparatuz bertsolaritzari buruzko gogoeta ageri zaigu lehen tokian 297 testurekin, bertsolaritzaren historia bigarren tokian 187rekin eta Txapelketa Nagusia laugarrenean 138rekin. Hirugarrenean, Nagusiaren aurretik, gainerako txapelketen inguruan (herrialdeetakoak, gaztetxoenak eta abar) argitaratutakoen batuketa, 153 testu. Eta bestelako sorkuntzekin osatutako hibridazio eta esperimentuei ere testu asko eskaini zaizkie, 134. Gai nagusitzat bertsolari gazteak dituzten testuek (110), atzerriko gisako fenomenoei eskainitakoek (110), bertsolarien pasadizo eta ateraldiek (106), bertsolari zaharrak gaitzat dituztenek (100), bertso eskola edo bertso kuadrillen gaia jorratzen dutenek (92) eta bertso ibileren kontakizun nahiz kronikek (79) osatzen dute aldizkariak 30 urtean jorratutako gaien top-tena. Gai nagusiei buruzko grafikoan ikus daitezke beste hainbat: zaletuak protagonista dituzten testuak (65), bertsolarien oporraldiak eta bidaiak (61), emakume bertsolariei buruzkoak (51), bertsolaritzari buruzko ikerketak (45), bertso jarriei buruzko testuak (43), bertsolarien bestelako afizioak azaltzen dituztenak (42), bertsolarien bestelako lanei buruzkoak (41), gai-jartzailetzari buruzkoak (36), bertsolarien familia aurkezten digutenak (33), kopla eta santa eskeari buruzkoak (29), gai nagusia Bertsozale Elkartea dutenak (27), bertso munduak antolatutako ikastaroen berri ematen dutenak (24)…
Gai horiek guztiak jorratuz, batzuetan zuzenean eta beste batzuetan zeharka, bertsolaritzaren historia hurbilaren testigantza jasotzen ari gara gure ustez. Neurri handi batean, bertso munduak idatzitako historia bat da gainera. 430 sinadura topatu daitezke urte hauetan Bertsolarin, eta horietatik 204 (%47,4) bertsolariak dira. Beste 77 (%17,9) bertsolariak izan gabe Bertsolaritzaren Datu Basean agertzen dira (gai jartzaile, epaile, eragile eta abar), alegia, bertso mundukoak dira. Bien batura ikusita (%65,3), tokitan gelditu dira bertsolaritzaz gehien idazten zuena bertso mundutik kanpoko jendea zen garaiak.
Hala ere, berriro ere, urrun gelditzen da baita parekidetasuna ere. Sinaduren artean 124 dira emakumezkoak, kopuru osoaren %28,2[4]. Eta atzerriko gisako fenomenoei eskaini nahi izan zaien arreta dela-eta horien inguruko 31 sinadura ere argitaratu dira, kopuru osoaren %7,2.
Aldizkarian gehien idatzi dutenen errepasoa egiten badugu Agirretarrak ageri gara kopuru altuenekin. Aitak 196 testu sinatu ditu eta neuk 147. Normaltzat har daiteke hau, geu baikara aldizkarian ibilbide luzeena egin dugunak, eta ardura gehien hartu ditugunak. Pako Aristi idazlea dator ondoren 123 testurekin, Joxeanen etapan kazetari lanetan sarrien aritu zen kolaboratzailea, eta jarraian Jon Martin 76 testurekin, ondorengo etapan kolaboratzaile, blogari eta Erredakzio Batzordeko kide gisa urte gehien egin dituen bertsolaria. Amagoia Mujika kazetariak (73), bigarren etapan ohiko kolaboratzaile izan den Ainhoa Agirreazaldegi bertsolariak (62), lau urtean aldizkariaren zuzendaritza hartu zuen Josu Martinezek (55), Laxaro Azkunek (37), Andoni Egañak (36) eta Zihara Enbeitak (18) osatzen dute sinaduren top hamarra. 30 sinadura nagusien grafikoan ikus daitekeen bezala, belaunaldi eta ibilbide askotariko jendeak egin du ekarpen garrantzitsua aldizkarian: Joxerra Garzia (17), Nerea Ibarzabal (17), Oihana Iguaran (17), Izaskun Ellakuriaga (15), Rufino Iraola (15), Igor Elortza (14), Maialen Lujanbio (13), Josu Goiko (12), Ane Labaka (12), Jon Sarasua (12), Enare Muniategi (12), Oihana Bartra (11), Sustrai Colina (11), Unai Iturriaga (11), Amets Arzallus (10), Karlos Aizpurua (10), Fredi Paia (10), Xabi Paya (10), Onintza Enbeita (10), Beñat Gaztelumendi (10) eta Jon Maia (10); horiek dira bi digitutik gora argitaratu dutenak.
Bertsolari.eus
Papereko prentsaren etorkizuna, oro har, ez da batere argia: “(…) paperekoaren desagertze data iragartzera ere iritsi izan dira zenbait aditu. Martinez Albertos irakasleak 1998an esan zuen 2020an gertatuko zela. Eta Jeff Jarvis Interneteko aditua bat dator data horrekin, bere iragarpena askoz ere beranduago burutu bazuen ere, 2007an. Philiph Meyer kazetari eta Ipar Karolinako Unibertsitateko irakasleak, aldiz, 2043an jarri zuen mugarria. Data eta apustuak gorabehera, inork ez du zalantzan jartzen gaixoaren larritasuna” (Agirre, Aiestaran eta Zabalondo: 2015: 105). Eta etorkizun horren aurrean bilduma gisa hartutako balioa izan liteke papereko aldizkariaren indargune nagusietako bat. Izan ere, paperekoak objektu gordegarri gisa balioren bat duen neurrian bakarrik iraungo duela irudika daiteke.
Bertsolariren zenbaki bakoitza, bere dimentsioetan aldizkari bati baino liburu bati gehiago gerturatzen zaionez, kalitatezko produktua ere badenez (paper ona, argazki asko eta diseinu zaindua) eta hiruhilabetekaria izanik, gorde egiten dute harpide gehienek. Sarasuak dioen bezala, etxeko liburutegian apal bat eskaini ohi zaio aldizkari honi (Lujanbiok aipatzen duen bezala, gerta daiteke lantzean behin kontsultarako erabiltzea ere) eta behin apal bat beteta, errazagoa suerta daiteke bigarren batean tokia egiten jarraitzea ere.
Paperekoaren etorkizuneko giltza bere bilduma izaeran egon baliteke, badirudi sarean moldatzen asmatzea ere ezinbestekoa izango dela proiektuaren etorkizunerako. Eta alor hori bertsolari.eus webgunearen eta hainbat sare sozialen bidez landu nahi izan dugu.
Webgunea 1999an jarri genuen martxan, eta gaiari buruz sareratu zen lehen webgunea izan zen, data horretan Elkartearenak ere abiarazi gabe baitzeuden.
Elkar argitaletxearen eskutik sortu berria zen Plazagunea enpresak garatu zituen diseinua eta egitura, oso oinarrizkoak bai bata eta bai bestea. Webguneak lau atal zituen: Hemeroteka, Nor gara?, Historia eta Harpidetzak. Hemerotekaatalean paperean argitaratutako zenbakiak sartzen joateko modua egin zen, eta bilatzaile bat ere ezarri zitzaion. Nor gara? eta Historia ez ziren aurkezpen testu labur batzuk baino, eta Harpidetzak atalean harpidetzeko formulario bat eskaintzen zen. Esanguratsua da bertsolari.net aurkeztu beharrean papereko aldizkaria aurkezten zela Nor gara? atalean. Aldizkariak bazeukan webgunea, baina lantaldeak ez zekien horrekin zer egin, eta bazuen nahikoa lan paperekoarekin.
1999tik 2007ra bitartean bi berrikuntza egin ziren: aldizkariak argitaratutako liburuak zerrendatzen zituen Liburuak atala eta euskalerria.org-etik hartutako 30 bertsolariren biografia laburrak eskaintzen zituen Biografiak atala gehitzea.
2008an, belaunaldi berriak aldizkariaren ardura hartu zuenean, diseinua berritu zen eta antolaketa berria eskaini: Prentsa albisteak, Agenda, Doinuak, Denda, Iradokizunak, Harremanetarako, Estekak eta Aldizkariak ikusi. Hortik aurrera, ordea, espiritu berarekin jarraitu zen: tarteka berritzen ziren atalak, Prentsa albisteak eta Agenda, Plazaguneak berritzen zituen aplikazio batzuen bidez, eta ez aldizkariko taldeak; hipertesturik ez zegoen, eta multimedia edo elkarreraginik apenas[5].
Benetako aldaketa 2015 eta 2016 bitartean emango da. Jaurlaritzak berrikuntzarako emandako laguntza bati esker egungo diseinua eta egitura sortu ahalko dira. Paperekoaren edukiek hartuko dituzte atalik gehienak, baina horien antolaketa aldatzea erabakitzen delako neurri batean. Hala, Aldizkariak ikusi atalaz gain (zuzeneko nabigazioa eta bilatzaile bidezkoa ditu honek), kazetaritza generoka antolaturik ere eskainiko dira: Erreportajeak, Elkarrizketak’, Iritziak, Zaldi Eroaren Errimak eta Bertso jarriak. Horien ondoan webgunerako propio sorturiko edukiekin astean birritan hornitzen direnak ere badaude, ordea: Albisteak, Bertsolaritzaren Hemeroteka eta Blogak[6]. Horiek, teknikoki 2015ean prest bazeuden ere, 2016an jarriko dira martxan, webgunearen koordinazioa Beñat Hach Embarekek hartzean. Denda, Bideoteka, Podcastak eta Argazkitegia atalekin osatuko da eskaintza eta izena bertsolari.eus izango da aurrerantzean.
Aldaketa hori egiterako sare sozialetan zebilen Bertsolari. 2012an hasita Jon Martinek mugitu zituen bai facebookeko eta bai twitterreko kontuak. 2016tik aurrera horien ardura ere Beñat Hach Embarekek hartuko du.
Audientziak urtean 45.000 bisitari inguruan egonkortu dira azken hiruzpalau urteetan[7]. Gainera, Facebooken 3.000 jarraitzaile eta twitterren 2.000 lortu ditu aldizkariak.
2015ean webgunea berritzeko dirulaguntza eman ondoren araudia aldatu zuen Jaurlaritzak, eta funtzionamendurako ematen zen laguntzetatik (huskeria bat) kanpo utzi zuen bertsolari.eus. 2016, 2017 nahiz 2018a inongo laguntzarik gabe egin behar izan ziren, beraz, eta urte horietan webgunerako publizitatea sartzen hasi zen arren, urtero balantze negatiboa ematen zuten urteko kontuek. Aurrera jarraitzea erabaki zen, ordea, eta berrikuntza gehiago ari dira lantzen: aldizkariak argitaratutako 10.127 argazkiak modu ordenatu batean eskaini ahal izan dira Argazkitegia atalean, 1.800 testutik gora pilatzen dituen altxorra modu egokiago batean ustiatuko lukeen bilatzaile berria ari gara lantzen; eta bideoak nahiz podcastak eskaintzen hasi gara. Azken alor horri dagokionean, Bertsolarin ikusten genuen audiogintzak jauzi handia eman duela azken urteetan Euskal Herrian, formatuan sortutako lanak ugaritu egin zirela ezker-eskuin, eta bagenuen probatzeko gogoa. Horrela, Makarrizketak programa izan da gure lehen podcast saiakera. Bertsolari bati eman zaio ahotsa atal bakoitzean, bertsolaritzaz eta hamaika aferez mintzo dadin. Lehen atala Andoni Egañaren eskutik heldu zen, eta harrera beroa jaso zuen: ehunka deskarga eta erreprodukzio izan zituen, hamaika irratitan emititu zen, eta bidea zabaldu zien atzetik etorri zirenei: Fredi Paia, Oihana Bartra eta Amets Arzallus. Lau atal estreinatu ditugu 2020an, eta 2021ean ere bide bera jorratzen jarraituko dugu.
2019tik Jaurlaritzaren dirulaguntzek proiektu osoa, paperekoa nahiz sarekoa, hartzen dute kontuan, eta horrek bultzada polita eskainiko digu, Bertsolariren etorkizuna bermatuko duen sareko eskaintza egoki bat landu ahal izateko.
Bertso komikigintza eta gainerako generoak
Aldizkariaren bigarren etapa honek, sareko eskaintza fundamentuzko bat garatzeaz gain, badu bere-berea den ekarpen bat: bertsolaritzaren inguruko komikigintzan egin duen bidea.
Bertsolari genero hori lantzen hasi aurretik bertsolaritzaren inguruko komikigintza egunkariek Txapelketa Nagusiaren inguruan argitaratzen zuten umore grafikora mugatzen zen. Hala, 1980tik gaurdaino, umorezko 35 tira topa daitezke prentsan Antton Olariagaren Zakilixut, Txema Garzia Urbinaren Mattin, Iñaki Martiarena Mattinen tira, Martin Altzuetaren Martintxo, Montxoren tira eta Patxi Huarte Zaldi Eroaren De rerum natura batuta. Horiei Ivan Landak eta Josu Landak gehigarrietan egindako karikaturak gehitu behar zaizkie.
Bertsolari aldizkariak 1996an komikiaren sorreraren 100. urteurrena ospatzeko egindako esperimentua ere bidegilea izan zen. Bertsokomik lerroburua duen 22. zenbaki monografikoan hainbat ariketa planteatu ziren. Horrela, bertsolariak marrazkilari profesionalen gidoigile gisa jarri ziren: Egaña eta Olariagaren artean Indurainen lehen negarra osatu zuten; Sebastian Lizaso eta Mattinek, Usteak ustel; Asier Iriondo eta Iñigo Sarasolak, Rikardo, gogoan zaitugu; Xabier Silveira eta Asisko Urmenetak Amor a primera vista; Maialen Lujanbio eta Maite Martinez de Arenazak, Gari Morrison Nevadan; Joxean Agirre eta Txema Garzia Urbinak Bertso-Sex; eta Jon Zabaletak, Jose Joakin Mitxelenaren bertsoetan oinarritutako Ezkontza galduetako bertsoak. Guztietan testua bertsotan eman zen edo protagonistak bertsolariak izan ziren. Bestalde, bertsotan puntua emanda egiten den ariketaren eskema jarraituz, Aitor Larrañagak marraztutako lehen bineta bati jarraipena eman zioten, marrazkilari lanetan jarrita, Ainhoa Agirreazaldegik eta Iñaki Muruak. Eta, azkenik, Unai Iturriagak eta Andoni Egañak komiki bana eskaini zuten, Hitzetik Hutsera (ETBk bertsolari gazteak zentsuratu zituenekoa kontatuz) eta Peñagarikanixen ezkontza (Peñaren balizko ezkontza Asterix eta Obelixeko binetak kalkatuz) hurrenez hurren, bai gidoia eta bai marrazkia eurek eginez.
Aldizkariaren arduratan belaunaldi berria jartzean emango zitzaion, ordea, benetako bultzada bide horri. 2008tik aurrera atal finkoa izango zen Adur Larrearen Jon Unibertsolari, eta 2013an Patxi Huarteren Zaldi Eroaren Errimak hartu zion lekukoa.
2015ean bere 25. urteurrena ospatzeko 100. zenbakiak eleberri grafiko bat izan behar zuela erabaki zen aldizkarian. Ordura arte bertsolaritzak estreinatu gabe zuen genero hori, eta probatzeko garaia zela erabaki zen. Patxi Gallegok eta Xabi Payak osatu zuten, lehenengoaren marrazkiekin eta bigarrenaren gidoiarekin, eta Nork jarri zioten izenburutzat. 2013ko Txapelketaren finalera oraindik ere txapeldun gisa aurkezten zen Andoni Egañaren heriotza zuen fikzioak abiapuntu. Oholtza gainean emandako deskarga elektriko batek zeraman beste mundura zarauztarra, Ertzaintzak izendaturiko ikerlariek euskal kulturgintza guztiari, eta bereziki bertso munduari, sekulako errepasoa ematen zioten, hainbat aurpegi ezagun susmagarritzat hartuz eta mila istorio zoro nahiz inbidia ezkutu azalaraziz.
Arrakasta polita izan zuen proposamenak bai kritikaren aldetik eta baita salmenta aldetik ere, eta 2016an, aldizkariaren historian lehen aldiz, bigarren edizioa argitaratu behar izan zen. Egileek bira txiki bat ere egin zuten hainbat herritatik eleberriaren atzean zegoen lanaren sekretuak erakutsiz.
2017an bertsolaritzaren inguruko bigarren eleberri grafikoa argitaratu zuen Bertsolarik: Arditutakoak. Kasu honetan Adur Larrea zen marrazkilaria eta Mikel Begoña gidoilaria, eta euskal diasporako marmitako-western bat zen istorioa, Zavalak bildutako Estatu Batuetako euskal artzainen bertsoetan oinarritua. Honek ez zuen aurrekoaren arrakastarik izan, baina oso lan polita gauzatu zuten Larreak eta Begoñak.
Hirugarrena 2019an atera zen, 116. zenbakian, euskararen historia sozialari umorez bustitako errepaso bat eginez, berriro ere Payak eta Gallegok sinatua eta Nori izenburuarekin. Honek ere izan duen arrakasta ikusita (aurkezpen ekitaldia Euskatzaindiaren egoitza nagusian egin zen, besteak beste) trilogia bat osatzea da ideia: Nor–Nori–Nork. Azkenik, Gaztelumendi anaiak euren bertsolari belaunaldiak dituen kezkak islatuko dituen nobela grafiko bat ari dira lantzen, aurten aterako dena.
Etapa berriaren ekarpenik behinenak webgunea eta komikiak izanagatik, bestelako ekarpenei eusteko ere egin da ahalegina. Honela, aldizkariaren sorrerako espirituari jarraiki, elkarrizketa eta erreportaje luzeei eman nahi izan zaie lehentasun guztia. Bi horiek dira 30 urteotako ibilbidean aldizkariak gehien jorratu dituen kazetaritza generoak: 528 elkarrizketa eta 424 erreportaje argitaratu dira. Landutako kazetaritza generoei eskainitako grafikoan ikus daitekeen bezala Iritzia (296), Bertso jarriak (196), Kronika (171), Komikia-Fikzioa (170) eta Soslaia (120) dira, hurrenez hurren, bi genero nagusi horien ondotik gehien landu izan direnak. Albistea, esaterako, gaurkotasunari lotuagoa, askoz ere atzerago gelditzen da 30 testurekin. Aldizkaria hiruhilekoa izanda, beste hedabide batzuen esku utzi da gaurkotasuna, sakontasunaren eta estiloaren aldeko apustua eginez.
Nobela grafikoak ez ezik Joxean Agirrek zuzendaritza utzi ondorengo etapa honetan ere atera dira irakurleak estimatu eta geuri ahogozo ona utzi diguten hainbat ale ere. Josu Martinez zuzendari zela ederrak izan ziren, esaterako, bertsolaritzak zineman izandako sartu-irtenak arakatzen zituen 83. zenbakia (2011) nahiz bertsoa eta gatazka politikoari eskainitako 88.a (2012). Edo koordinatzaile lanetan neu nabilenetik, dotore gelditu izan dira (nire ustez behintzat) bertsolaritzaren hibridazio eta esperimentuei eskainitako 89. zenbakia (2013), Txapelketa Nagusiaren atzean dagoen lan guztia azaleratzen zuen 93.a (2013), edota erretiroari buruz Egañak Amurizari 95. zenbakian egindako elkarrizketa luzea (2014). Beñat Hach Embarekek ere ale txukunak koordinatu ditu, ordura arte ezezaguna zen Txirritaren epaiketa baten berri luze eta zabal ematen zuen 110. zenbakia (2018) edo berriki emakume bertsolariei eskainitako 114.a (2019), adibidez. Aipagarria da baita 120. zenbakia ere, Egañaren belaunaldia izenburudun monografikoa, bertsolarien pasadizoen genero klasikoa berreskuratzen baita bertan, azken urteetan zaharkitutzat jo eta baztertu izan den arren, zaletuak betidanik oso gustura irakurri duena eta aldarrikatu beharrekoa.
Azkenik, gaineratu behar da Elkartearen beharrei erantzuten ere jarraitu dugula, antolatutako ekitaldi garrantzitsuenei papereko euskarria emanez (Mundu mailako topaketei buruzko monografikoa, 103. zenbakia, 2016) edota Bertsolamintza gogoeta jardunaldien ekitaldi berri baten emaitzak argitaratuz (Bertsolamintza 2019, 115. zenbakia, 2019).
Artisau lana bailitzan lantzen dugu zenbaki bakoitza. Pazientzia, denbora eta mimoz. Hori izaten da behintzat asmoa. Eta horrela jarraitu nahi genuke bertso munduarentzat altxorra pilatzen, gutxienez beste laurogei urtean.
Bibliografia
AGIRRE, A.; AIESTARAN, A. eta ZABALONDO, B. (2015): Euskal Herriko eta Europako kazetari eta prentsa irakurleak lanbidearen geroari begira. Adostasun eta desadostasunen bilduma. Zer, 20. liburukia, 39. zbkia., 101-125 or.
AGIRRE, A. (2020): Joxean Agirre: “Gaur dudan ikuspegia orduan izan banu, mirespenez eta kariñoz irakurriko nituen Zavalaren edo Basarriren lanak. Orduan gure lan egiteko moduaren antitesi gisa ikusten nituen”. Bertsolari, 119. zbkia, 68-95 or.
> (2019a): Bertsolaritzaren historia: hedabideratzea, eragiletza eta proiektua (1823-2018) I (Argitaratu gabea).
> (2019b): Bertsolaritzaren historia: hedabideratzea, eragiletza eta proiektua (1823-2018) II. Eranskinak (Argitaratu gabea).
> (2016): Harpideen argazkia eta iritzia 2.0. Bertsolari, 101. zbkia., 124-151 or.
> (2009): Bertsolaritza Interneten. UPV/EHUko ‘Nuevas tendencias en medios y soportes de la información periodística’ doktorego programako ikerketa gaitasun froga (Argitaratu gabea).
> (1996): Harpidedunen iritziz. Bertsolari, 23. zbkia., 50-57 or.
AGIRRE, J. (2016): Bertsolariren hastapenak, mirari txiki bat. Bertsolari, 101. zbkia., 14-31 or.
AGIRREAZALDEGI, A. (2016): Zer jan, hura izan: bertsozaleak elikatzen dituen aldizkaria. Bertsolari, 101. zbkia., 114-115 or.
BARANDIARAN, A. (2011): Beste laurogei urtian. EHBE: Donostia.
EGAÑA, A. (2016): Ezetz baiez denean. Bertsolari, 101. zbkia, 32-33 or.
ELORTZA, I.; SUKIA, X. ET MURUA, J. (2008): Bertsolaritzaren hedapena eta sustapena XXI. mendean. Bertsolaritza hedabideetan: tratamendua eta kate-sarea. Euskal Kulturgintzaren Transmisioa graduondokoa 2007-2008. Graduondo amaierako proiektua (Argitaratu gabea).
GARZIA, J. R. (2016): Ez da alferrik mende laurden bat igaro. Bertsolari, 101. zbkia., 204-207 or.
> (2002): Bertsolaritzari buruzko ikerkuntzak orain arte: (ikuspegi berri baten arrasto zaharrak). Argitalpen Nagusia: Euskal zientzia eta kultura, eta sare telematikoak. XV Congreso de Estudios Vascos. Donostia: Eusko Ikaskuntza, 789-805 or.
RAMIREZ DE LA PISCINA, T. (2015): Ikergaia zedarrituz, helburuak finkatuz. Non: RAMIREZ DE LA PISCINA, T.; AIESTARAN, A. ET AL. Kalitatezko kazetaritza: Ba al dago etorkizunik?. Bilbo: UPV-EHU Argitalpen Zerbitzu Nagusia.
SIADECO (1995): Bertsozaletasunari buruzko azterketa. Jakin, 87. zbkia., 1-64 or.
[1] Bestelako liburuak ere argitaratu zituen aldizkariak: 2001eko Txapelketari buruzkoa eta Garzia, Sarasua eta Egañak 2001ean euren teorizazioaren muina jasoz lau hizkuntzatan argitaratu zutena, Elkartearekin elkarlanean; Elkarteak 2003an antolatu zuen Nazioarteko Jardunaldien edukiak jaso zituena; Joseba Zulaikak bertsolaritzaren inguruan argitaraturiko hainbat lan biltzen zituena; edota gaztetxoei zuzenduriko ‘Zaildu Gabeak’ bildumakoak, bertsolari klasikoen (Fernando Amezketarra, Txirrita eta Uztapide) biografia fikzionatuak eskainiz.
[2] Urteen joanarekin apaldu egin da, gainera, aldizkariak bere sorreran bertsolarien alderdi pertsonala erakusteko zuen grina ere. Bestalde, bitarte honetan hedabide askotara zabaldu da bertsolaritzaren alderdi pertsonala edo tratamendu arina ere jorratzeko joera hori, tartean baita Elkarteak kudeaturiko eskaintzetara ere. Azkenik, aipatu behar da, lanketa horretan aldizkariak jauzi kualitatibo bat ekarri bazuen ere, ildo hori ez zela bertan estreinatu. Manuel Lekuona batek, esaterako, honela gogoetatzen zuen hedabideen lanaz: “Bertso-saioak aurretik iragartzeko, gero bertso grabatuak entzun erazteko (…), iragan bertso oroigarrienak errepikatuz, bertsolari zahar eta zenduak beren bertsoekin berriz piztuz (…), bertsolariak ezaguteraziz, ez bakarrik beren bertsoetan, baita ere beren bizileku eta bizibideetan. Zinta sonoroetan egiten den lana bideoz egin beharra dago orain baino gehiago (…)” (Elkarlanean, 1987: 95).
[3] Beste 142 ezin dira sailkatu aurreko kategorietan; bertsozaleak, bertsolaritzaz galdetu zaien beste alor batzuetako ikerlariak edo famatuak izan daitezke, besteak beste.
[4] Hobekuntza nabarmena da, ordea, prentsa historikoarekin alderatzen badugu. Tesirako egin nuen bilketan 1823tik 1979ra prentsan bertsolaritzaz topatutako 506 sinaduratatik 20 baino ez ziren emakumeenak, alegia, %4 bat (horietatik lau bakarrik 1968 baino lehenago argitaratuak).
[5] Garai hauetako audientzia datu fidagarririk ez dago. Bai, ordea, Plazaguneak eskainiriko batzuk. Horien arabera bertsolari.net-en audientziek gora egin zuten 2008ko berrikuntzarekin: 2007ko abenduan 3.048 bisita; 2008ko otsailean, webgunea estreinatu berritan, 13.568 bisita; 2008ko uztailean, nobedadea pasata, 5.337 bisita (Agirre, 2009: 40).
[6] Azken bi horien kasuan webguneko atala da gero paperean argitaratuko dena elikatzen duena: Bertsolaritzaren Hemerotekak izen bera izango du paperean eta hiru hilean webgunean ateratako interesgarrienak eramango dira paperera; Blogak paperean Zortziko Handia izango da eta hiru hilabetean blogari bakoitzak idatziriko posten artean bana aukeratuko da papererako.
[7] Hekimen Elkarteak Herri Ekimeneko Euskarazko hainbat hedabiderentzat ezarritako neurketa sistemaren araberakoak (oinarritzat google analytics duena) dira datuok. Aurrekoak baino askoz ere fidagarriagoak.
