[ELKARRIZKETA] Saioa Alkaiza eta Nerea Ibarzabal
Saioa Alkaiza eta Nerea Ibarzabal –
“Zirkuitu gehiagotatik datoz zaleak Txapelketara, eta ez dakit gaur egun bertsolari todoterrenoaren figurak balio duen”
Maiatzeko larunbat eguerdia, Hendaiako Enbata gaztetxea. Agendak ondo arakatu ostean jarri diote hitzordua Nerea Ibarzabal Salegik eta Saioa Alkaiza Guallarrek Bertsolari aldizkariari. Lan kontuak eta bertsoa, bertso kontuak eta lana, eta biak nahasian. Bizkaiko eta Nafarroako azken txapeldunek boligrafo-marra askoko orriak dituzte agendetan, baina bazekiten II. Señora Sariketa hasi den egunean Hendaian topo egingo zutela. Aitzakiarik gabeko goiza egiten du, bero aukeran, eta egonean egoteko itzala aukeratu dute.
Urte erdi inguru igaro da Alkaizak eta Ibarzabalek bakoitzak bere herrialdeko txapela lehenengoz jantzi zutenetik, eta aitzakia horrekin, ari dira lehen baino saio gehiago egiten elkarrekin, eta ari dira, txapela jantzi eta berehalako zurrunbiloa igarota ere, elkarrizketetarako proposamenak jasotzen. Bertsolari aldizkariarena ere burkoari birritan galdetu ostean onartu dute.
Zer moduzko digestioa izan da azken txapelketaren ostekoa? Digestioaren zein puntutan zaudete?
Nerea Ibarzabal Salegi: Ni behintzat lasaitzen ari naiz, neurria hartzen, laino horretatik lur hartzen ari naiz. Olatu handi-handi bat izan da niretzat, batez ere jendearen eskaerei dagokienean: hilabeteotan jaso ditut bertsoaz haragoko hainbat esparrutako gonbidapen, eskaintza, omenaldi, dei eta eskaerak, eta nik behintzat denbora behar izan dut esateko: “Itxaron, zer nahi dut? Zer ez dut nahi?”. Baiezkoak eta ezezkoak kudeatzen aritu behar izan naiz, eta orain gehiago nago ezezkoaren fasean, nekea ere eragin baitit olatu horrek. Baina aldi berean izan dut buruan: “Bizitzan ez zait hau askotan pasako!”. Apur bat “mocatriz” sentitu naiz. (Barre txikia eginda heldu dio azalpenari). “Mocatriz: modelo, cantante y actriz”. Eskaera batzuen aurrean pentsatu baitut, “hau ez da bertsolaritzatik eskatzen didazun zerbait, hau nondik ari zara eskatzen?”. Horrez gain, udarako saio asko hartzen ari naiz, eta era berean, ate joka dugun beste txapelketa horri begira ere bai. Txapelketa Nagusiko zozketa egin genuenetik, beste presentzia bat hartu du horrek nire bizitzan. Berriro ere Txapelketarako indarrak pilatu beharrean sumatzen dut nire burua. Euforia handia eta neke handia, uste dut horrela laburtuko nukeela txapelketaostea.
Saioa Alkaiza Guallar: Aurretik ez nekien egun batek zenbat alda dezakeen pertsona baten bizitza. Nire aurreikuspenetan ez zen sartzen txapela, ez nion nire buruari hori planteatu ere egin. Nire helburua zen kantatzea eta kitto. Eta, orduan, batetik, harridura handia sentitu dut, neure buruarekikoa, eta egunarekikoa. Unearen oroitzapen ona daukat, eta gero iritsi zitzaidan olatu handi bat: asko harritzen naiz “ezagun” izatearekin, adibidez. Oso bitxia zait jendeak esatea: “A bai, zu bertsolaria zara!”. Kosta egiten zait hor kokatzea, ez dut jakiten zer esan. Eta bestetik, kontent nago saioak dauzkadalako, badudalako plazan bertsotan aritzeko aukera, nahiz eta batzuetan saturatuta ere banagoen. Oreka horretan ari naiz: kontent aukerarengatik, baina neurtzen. Inoiz esperoko ez nuen egoera baten aurrean nago. Poza dut alde batetik, nekea ere bai, ez delako erraza neurtzen egon nahi ote duzun, non egon nahi duzun, zein saiotan egon nahi duzun… eta ikasita gaudelako beti baietz esan behar dela. “Denari bai” hori garai bateko bertsolariek egin ahalko zuten, urtean ehun edo berrehun saio zituzten horiek… Hori posible da zaintza-lanak beste norbaitek hartzen badizkizu, etxean beste norbait badago bitartean… Ezinezkoa da erritmo horretan aritzea eta bizitza sostengatzea. Horri neurria hartu nahian ari naiz, asko ikasten, gozatzen eta oreka mantentzen.
Nafarroako eta Bizkaiko txapelketei begiratuta, zuei askotan entzun dizuegu sumatu duzuela publikoa desberdin. Entzuleen belarriak desberdin sumatu dituela ere esan du zenbaitek, entzuteko jarreran, bertsolariak “epaitzeko” moduan… plazatik gertuago, finaletan bereziki.
SAG: Entzuleria asko aldatu da bertsoa aldatu den neurrian. Asko gaztetu dela, genero aldetik zabaldu dela, hizkuntza profilak ere askotarikoagoak direla, toki gehiagotako jendea joaten dela… Gero eta zabalagoa da bertsoa eta bertsokerak ulertzeko forma, eta hori erantzunean nabaritzen dela. Igual garai batean aintzat hartuko ez ziren gorputz, ahots, egote eta diskurtso batzuek badutela tokia. Horrek ez du esan nahi beste batzuek ez dutenik tokirik, tokia zabaldu egin dela baizik. Badirudi bere garaian emakumeak sartzeagatik, ez dakit zer aldatu dela, eta batek ez du bestea kentzen, ekarpena egiten du. Entzulerian ere gauza bera gertatzen da. Agian lehen bertso batean epikak bazeukan halako efektu bat, eta oso erraza zen bertso batean edo bertsoaldi batean publiko guztia kontent egotea; jende guztiarentzat hori zen saioko bertsoaldia. Gaur egun zalantzak ditut Miribillan egon zen publiko guztiari galdetuz gero zein izan zen bere bakarkako gustukoena jende guztiak berdina erantzungo lukeen. Horrek adierazten digu gustuak ere zabalagoak direla. Lehen uste dut uniformeagoa zela bertsolaritza.
Nafarroako finalean, adibidez, Saioaren lagun feminista ez hain bertsozaleek oso argi zuten Saioa buruz burukora pasatuko zela, eta Saioaren lagun bertsozaleenak besteak “baretu” nahian aritu ziren: “Guk argi ikusi arren posible da ez pasatzea”… Baina entzuleak eta epaileak ados zeuden.
NIS: Jendea leku gehiagotatik iritsi da bertsolaritzara, beste bide batzuk egin ditu jendeak, beste zerbaitekin identifikatuta, edo beste zera batek ukituta. Zentzu horretan, uste dut pisua duela mugimendu feministak eta bertsolaritzak bide bat egin izanak elkarrekin, edo gutako asko egoteak plaza batzuetan, plaza eder askotan gauza pila bat kantatzen (Txapelketan kasik lekurik ez duten gauzak izan daitezke, gero, plazan gertatzen denaren tanta bat heltzen delako Txapelketara). Baina gaur, adibidez, gaztetxe honetan arratsaldeko saioan entzungo denak, bigarren Señora sariketan, bide bat egiten du plazan.
SAG: Prozesu bat da bertsoa bera, bai kantatzea, bai entzutea. Hemen adibidez, Señora sariketako lehen kanporaketan kode bat sortzen baduzu publiko berri horrek ulertzen duena, gero errazagoa da hori beste saio batzuetara estrapolatzea. Gauza bera gerta liteke lortzen baduzu saio monografiko batean kode bat sortzea. Publiko hori gero Txapelketara joateak Txapelketa bera ere elikatzen du. Sortzen diren gainerako zirkuituetatik ere elikatzen da Txapelketa. Hori da, agian, gaur egun gertatzen dena, zirkuitu gehiagotatik datoz zaleak Txapelketara, eta ez dakit gaur egun bertsolari todoterrenoaren figurak balio duen.
NIS: Balioko du, baina ez denerako.
SAG: Eta aurrera begira ere ez du denerako balioko. Bertsoak dibertsifikatzera egingo du hurrengo urteetan, eta orojakile izate horrek ere ez dakit jarraituko duen.
Agian lehengoa ere ez zelako hain todoterrenoa?
SAG: Zein zen terrenoa? Hor dago aldea.
Bertso munduan bertan, sentitu duzue txapela eta gero aldatu dela zuekiko pertzepzioa? Sumatu duzue alderen bat bertsokideen edo antolatzaileen aldetik?
SAG: Txapelak autorizatu egiten zaitu, autoritatea ematen dizula, eta askotan aipatzen dizute bertso munduan egun horretan egindako lanak badaukala oihartzun bat, eta igual zutaz espero da lehenago espero ez zen zerbait, onerako eta txarrerako. Batetik, zure lanak baduelako legitimazio bat, eta bestetik, presioa ere badelako. Nik sumatzen dut aldatzen dela nor zaren, bertso munduarekiko.
NIS: Eta, aldi berean, jende baten aldetik sumatzen duzun poz handia, autorizazioa ere bai, baina lehenago ere zure ondoan zegoen jendearen poz handi hori… Nik sumatu dut agian elkarrekin kantatu dugunetan zuk eta biok, ez da izan bakarrik autorizazioa, ospakizunetik bizi izan ditudan momentuak dira. Beste saio batzuetan, banaka, senti dezakezu leku batzuetan beste gauza batzuk defendatu beharra, beste leku batetik aritu beharra. Eta, aldi berean, konturatzen zara halako txapel batek ematen dizula urte horretako jaialdi handietako aulki bat. Hor neurtu behar dituzu “nekea”, “zein leku den hau…”, “zein aulki gutxi dagoen hemen”, “zer egin nahi dut nik aulki honekin?”…
SAG: Badago halako zera bat: “Hau biziko dut orain, eta igual ez dut berriz ere biziko”, “orain topera nabil!”… Eta gurpil horretan oreka bila ari gara…
Autopertzepzioan, gai zarete hitzetara ekartzeko zertan aldatu den bertsolari moduan zuen burua irakurtzeko modua? Izan duzue horretarako tarterik?
NIS: Aurretik beste batzuetan ere esan izan dut, ni lasaitu egin nau txapelak. Ez diot nire buruari lehen eskatzen niona baino gehiago eskatzen, ez behintzat kontzienteki. Badakit egun bakarrak eman didala hau dena, eta hurrengo batean ere egun bakarrean egin dezakegula gora edo behera joko horretan. Baina sentitu dut orain arte egindako lanak balio izan duela egun batean ondo egiteko beste. Ez genbiltzan hain gaizki. Bestela beti pentsatzen dugu “ondo ote nabil?”, edo “hau al da esan nahi dudana? Hau al da nire bertsolaritza?”. Eta egun batean izan da funtzionatu duen zerbait, beraz, presiotik baino gehiago motibaziotik bizitzea erabaki dut.
SAG: Niri lagundu dit nire buruarengan sinesten, bide bat egin duzu, gustura zaude egin duzun bide horrekin, baina ez dakizu kanpora begira baloratua ote den, jendeari iristen ote zaion… Eta zoritxarrez, kanpo-erantzunak ere laguntzen dizu horretan. Hori da alde ona. Eta, gero, ni saiatzen naiz txapelaren identitate horretatik urruntzen, abstraitzen, zeren bestela pisu bat ere izan daiteke, eta ardura handia: “Ea orain Euskal Herrikoan zer egiten duzun!”. Nire planetan bazegoen behintzat saiatzea, ahalegintzea, ea sailkatzen ote nintzen Txapelketa Nagusira, baina “ea sailkatzen naizen” pentsatzetik “ea orain zer egiten duzun” entzutera aldea dago. Hor lana da ez hartzea besteek zugan proiektatzen dutena, presio edo zama hori ez hartzea. Posible baita saio ona egitea, kaka egitea edo besterik gabeko saio bat egitea, baina ez dio inporta, nire kontua da. Ona hartu dut niretzat, eta zama hori alboratzen saiatzen ari naiz.
NIS: Aktore batek esaten omen zuen: “Hollywooden balio duzu zure azken pelikulak balio duena”, eta momentu batean hori bertsotan ere pasa liteke. Txapelketa batek gora zein behera eraman zaitzake, eta nik nahi dut hortik ahalik eta gehien urrundu, ez baitut uste horrek definitzen gaituenik, nahiz eta gero plazarakoan alde nabarmena egon zure Hollywoodeko azken pelikula horren arabera. Barrutik kontra egin nahi diot horri, gure Hollywoodeko azken pelikulari. Noski, eraman gaitzake “izarretara”, baina ez dut nahi hori izan dadin gure bertsolari izaera definituko duena.
SAG: Finalaren aurretik ginen edo finala baino bi hilabete lehenago ginen bertsolari berdinak gara, gutxi gorabehera. Igual txapelketarako teknikoki finduko genituen zenbait gauza, baina bertsolari bezala ez dago halako aldea. Bertsolari bezala ez, baina gure bizitzetan bai. Horri aurre egitea arraroa da, baina presente izan behar dugu maila eman dugula txapelketa batean, baina lehen egiten genituen akats igualak egin ditzakegula hemendik aurrera ere. Niri hori asko kosta zait. Lehen baimentzen nion neure buruari zenbait akats egitea, eta orain sumatu dut aritu naizela neure burua estuago hartzen: “Zorrotz egin, errimatu ez dakit nola…”. Eta orain ere errimatu dezaket gaizki, egin dezaket poto… Gauza horietan lasaitu nahi dut, ez itotzeko. Bertsolaritza niretzat oraindik dibertigarria da, eta nire erronka da gozagarria izan dadila hemendik aurrera ere. Batzuetan estresa sor dezake, baina plazerarekin lotuta egon dadila bertsoa hemendik aurrera ere. Zerbait mekanikoki egiten hasten banaiz, eta jolas hori galtzen badut, ez dakit segitu nahi dudan.
Aldi berean, eta adibidez Txapelketa Nagusira begira, lehen “ea zer egiten duzun” esaten ez zizuen jendeak orain esatea ez al da aitortza moduko bat?
SAG: Ez dakit. Bertsoa sorkuntzaren parte den heinean, momentuko zerbait den neurrian, eta originaltasunarekin eta unean uneko errealitatearekin lotutakoa, ez dut horrela ikusi nahi. Ez dut bertsoa ulertu nahi “ea pasatzen zaren edo ez” logika horretan, horrek asko zurruntzen zaituelako. Nik Txapelketan, normalean, ez dut irabazteko grinarik izan. Bai neuk ahalik eta hobekien egiteko gogoa, baina “pasa egin nahi dut” edo “hau egin nahi dut” esanez banoa, badakit egin nahi dudanetik urruntzen naizela. Gero, lor nezake, baina funtsean bi pentsamolde ezberdin dira. Nik nahi dut Txapelketan ahalik eta ongien aritu, eta entrenatuko naiz horretarako, baina urrundu egin nahi dut “pasa, ez pasa” horretatik.
NIS: Ez dut uste utzi behar dugunik horrek defini gaitzan. Bai, izan liteke aitortza bat: “Langa hau behin pasatu zenuen, pasa dezakezu besten behin hanka berriz ere horraino luzatzen baduzu”. Baina pasatzen ez badut, zer? Kale egiten badut, zer? Lehengoa gezurra izan da? Badirudi batek aurrekoa estali dezakeela. Eta egia da, bertsolari izaera ezberdinak daude, eta batzuei seguru lehiakortasunak on egiten diela lan kreatiboan, baina bakoitzak neurtu behar du bere neurria zein den eta noiz bihurtzen zaion burua zementuzko. Niri tentsioak asko egiten dit hori, edo espektatibek.
Eta, zentzu horretan, nola ari zarete Txapelketa Nagusiari begira?
NIS: Ni bigarrenez joango naiz Txapelketa Nagusira. Eta ohartzen naiz, gaur naiz kontziente, lehen aldiz joan nintzenean ez nekiela zer zen Txapelketa Nagusi bat, eta oso aurrera heldu nintzela. Bere momentuan ez dakit behar zuen balioa eman nion, baina hain aurrera heldu banintzen agian izan zen nahiko lasai joan nintzelako, jolasteko marjinarekin. Badakit lehen aldia inoiz ez dela errepikatzen, bigarrena beste gauza bat izango dela, baina nahiko nuke konektatu malgutasun horrekin behintzat, dibertitzeko gaitasun horrekin. Nik sumatzen dut aldatzen ari direla belaunaldiak, eta zerrendari begiratuta ikusten da hori. Atzo bertso saio batera bidean aipatzen genuen, zozketa ikusita sentitzen genuela saio denetan dugula aliaturen bat, edo saio denetan egon gaitezkeela eroso. Hori ere bada aldaketa bat.
SAG: Sentitzen duzunean ez dakizula zertara zoazen toki batera, jolaserako gaitasun handiagoa duzula eta, ez jolaserakoa bakarrik, espektatibarik ez daukazunean, oso aske zoaz. Nafarroako finalean beste pentsamendu batekin joan izan banintz ez dakit txapela jantziko ote nuen. Igual ez. Zure helburua denean bertso bakoitza ahalik eta ongien egitea, “lehenengo hau, gero hori, gero hurrengoa…”, beste leku batetik abiatzen zara. Inportantea da halako espektatibetatik urruntzea eta praktikara hurbiltzea, baina ez da erraza. Niretzat lehen Txapelketa Nagusia da, baina badakit Nafarroakoan bosgarren egin izan banu lasaiago joango nintzatekeela.
Nafarroakora eta Bizkaikora itzulita, irabazi osteko une hori, txapeldun izendatu berritako une hori nola bizi izan zenuten?
SAG: Niri momentuak berak, eta hau igual arraroa da esatea, baina lotsa eman zidan. Ikusi duzu aurretik nola ospatu duen jendeak, bi besoak altxata eta oihu eginda, eta nik momentu horretan ez nekien zer egin. Ez nekien aurrera joan behar ote nuen, bertan gelditu behar ote nintzen… Irudiak gerora ikusi ditut, elkarrizketetan eta jarri dizkidatelako, eta lotsatuta nengoen, erdi-erdian. Bertsotan aitortu nion nire buruari egoteko modu bat, baina geroko performance horretan, “bai hemen nago, bertsolaria naiz”, momentu horretako identitate edo autoritate hori kosta egiten zait hartzea. Lehen pentsatzen nuen zela ez nuela sinesten bertsolaria nintzela, eta ez da hori. Badago segurtasunaren performance bat halako jendaurreko kontu batzuetan, eta nire oroitzapena da ez nekiela non kokatu protagonismo horretan.
NIS: Sinbolo pila bat daude momentu horretan. Ni akordatzen naiz izena entzun eta etorri zitzaidala burura aurreko txapeldunek egindakoa, eta bueltaka hasi nintzela “ea, honek zer egin zuen? Eta honek?”. Eta hor jartzen da dena martxan, gauza pila bat ematen dizkizute… Pentsa, Bizkaian aginte makila ematen zaio txapeldunari, eta niri asko lagundu zidan gogoratzeak Onintzak irabazi zuenean nola altxatu zuen makila. Onintzak aurretik irabazi ez balu, aurretik berak makila altxatu izan ez balu igual geldituko nintzatekeen makilarekin eskuan, zer egin jakin gabe. Baina Onintzarena etortzen zitzaidan burura, eta esaten nuen: “Momentu hau ere gustatu egin behar zait apur bat, bigarrena ere defendatu egin behar da, altxa makila eta…”. Egia da nik sentitzen nuela Bizkaiko finalera nahiko talde eginda joan ginela, eta poza oso denona zela sentitu nuela une horretan ere.
Eta lehen egunak? Finalaren osteko lehen egunak, nolakoak izan ziren?
SAG: Nik nabaritu nuen bertsozalea ez den jende pila batek jakin zuela txapelaren berri, hedabideetan. Batzuk etorri zitzaizkidan: “Zein ongi bertsotan! Nolako mejora egin duzun!”. Nabaritu nuen bertso mundutik kanpoko aitortza bat ere, nola egiten duen txapelketak erakusleiho lana bertso munduan eta bertso mundutik kanpora ere. Eta gero horrek ekartzen dizkizu eskaintza arraroak… Badu nik espero ez nuen dimentsio bat.
NIS: Ikusi duzue Stranger Things? Badirudi badagoela bat-batean irekitzen den mundu paralelo bat, “famoseoarena”, eta horra salto egiten duzula. Finalaren osteko egunak zoramen hutsa izan ziren.
Hurrengo egunetako elkarrizketetatik zein sentsazio gelditu zaizue? Zurrunbilo horretan zer moduz aritu zineten?
NIS: Nahiko gogorra egin zitzaidan. Hasteko, nik ez nuen irabaztea espero, eta hurrengo astea deskantsurako aste moduan neukan antolatuta, finalaren aurreko astean neke asko pilatu nuelako. Buruan neukana zen “gabonak eta lo”, eta zurrunbilo hori iristean, ez dakizu oso ondo zer esaten ari zaren, hausnarketa sakonetarako tarte handirik ez dago, eta zu ere ez zaude hausnarketa oso sakonetarako… Nekea sumatu nuen.
SAG: Nik ez nuen inondik inora espero. Gainera, hurrengo egunean da hori dena, biharamunean. Nik ez nuen hori espero. Lehen elkarrizketa irratirako egin nuen, telefonoz, eta ohartu nintzen ez nuela deus esaten. Ez nekien ia zein ariketari buruz ari ziren galdezka, eta pentsatu nuen: “Ezin dut elkarrizketa bat pasa esaten “ongi, kontent, ilusioa”. Ezin dut bost urteko haur baten titularra eman”. Eta orduan, sekulako biharamunarekin, hartu nuen koaderno bat, eta idatzi nituen aipatu nahi nituenak: autoritatea, entrenamendua, aldez aurretik egindako lana, lehia, sorkuntza… Kontzeptu batzuk argi izan nahi nituen, normalean ez baitugu mikrofonorik, eta egun horretan izango nituen. Gai batzuen inguruan, kazetariekin hitz eginda aldatu zen haien pentsatzeko modua ere, asko galdetzen baitzidaten ea nola sentitzen nintzen txapela jantzi zuen bigarren emakumea izanda… Gaia ikuspuntu feministatik edo generotik landu nahi baduzu, atera itzazu datuak, eman zenbakiak, kontatu zein faktore estruktural dauden eta, gero, galdera egin. Bestela, sinbolikotik harago, horrek ez du zentzurik. Kazetari bati aipatu nion hori, eta gero zuri egin zizun elkarrizketan datuak aipatu zituen!
NIS: Bai, eta asko eskertzen da. Bestela zu behartzen zaitu esplikatzera genero sistemak nola zeharkatzen duen bertsolaritza eta datuak ematera, eta gero analisirako ez zaizu tarterik gelditzen. Kazetariak ematen badizu datua, zu beste leku batera iritsi zaitezke.
Txapelketok igarota, saio asko egin dituzue elkarrekin?
SAG: Batzuk bai. Oso ongi pasatu dut, denetan. Kantatu dugu pare bat bertso afaritan, Bilboko BIRAn elkarrizketa saio batean… Biok batera hiru saio-edo egin ditugu, eta asko dibertitu naiz. Oso ondo ulertzen dugu elkar eta saio oso onak egin ditugu, eta horretarako konplizitatea beharrezkoa dela, eta beharrezkoa dela lengoaia bera hitz egitea. Eta guk kode berean hitz egin dezakegu. Zuk Bizkaikoa irabazi zenuenean eta hasi zirenean deika elkarrekin kantatzeko asko poztu nintzen. Bestela, nahiz eta urte gutxiren aldea izan eta elkarrekin harremana izan, ez dugu plazan topo egin. Sariketaren batean igual bai, baina bestela, inoiz ez. Bi neska garelako, adin bueltakoak… Igual zu plazan gehiago aritzen zinen ni baino, baina ia inoiz ez dugu elkarrekin kantatu. Txapeldun ez bagina ez genuke batera kantatuko.
NIS: Gainera, bi emakumeko otorduak egin ditugu dezente, eta ez dela askotan ematen den zerbait. Ez bada martxoak 8aren bueltan ez dakit zein herritako emakume taldeak antolatu duela. Bi txapelek ekarri dute hori. Ez bakarrik elkarrekin kantatzea, baizik eta elkarrekin kantatzea otordu bueltan, beste askatasun batekin, gaiei heltzeko beste tarte batekin…
Txapela jantzi ostean sumatu duzue bertsozale batzuengan sorpresa? Edo ez dutela asmatu kokatzen?
NIS: Ez esplizituki, iruditzen zaidalako gero eta gutxiago gurutzatzen garela bertsozale mota horrekin. Egon liteke hori pentsatzen duen jendea, baina sentsazioa dut gero eta eremu atseginagoetan ari garela bertsotan. Beharbada horrela pentsatzen duten lekuetatik ez gaituzte deitzen.
SAG: Nik gehiago nabaritu dut batzuen sorpresa: “Zer egin duzu duela bi urtetik hona?”. Nik uste dut hobeki egiten dudala bertsotan, eta gauza batzuk propio findu ditudala, baina esentzian bertsolari berdina naiz.
Prestatzerakoan, zertan tematu zineten? Zertan jarri zenuten indarra?
SAG: Nabaritzen nuen ideia aldetik ondo nenbilela, baina batzuetan baliabide aldetik hutsuneak neuzkala errimategian, edo doinu batzuetan ez nenbilela oso fin (eta ez dut bereziki belarri ona). Bereziki lana egin dut neukan ideia hori ahalik eta finen adierazten, eta errimategian. Nire buruari eskatu nion teknikoki hobetzea, argi neukalako zer esan nahi nuen, baina batzuetan arraro gelditzen zitzaidalako esateko modua.
NIS: Nik ere landu nuen errimategia, teknikari begiratuta. Baina txapelketa honetarako gehien kosta zitzaidana izan zen motibazioa aurkitzea. COVIDa heldu zenetik ez nuen kokatzen asmatzen, eta uste dut depresio puntua ere diagnostikatu ahal zitzaidala. Ez nuen jende aurrean egon nahi, erronkarik handiena hori zen. Ikasi jendaurrean egoten, sortu horretarako gogoa… Zentzu horretan, bertso eskolara joateak, txapelketako bertsokideekin elkartzeak, horrek eman zidan konektatzeko bidea. Ez nekien zein gorputzaldi aukeratu, eta agian horren bidez iritsi naiz hausnartzera zein gaik laguntzen didaten hegan egiten. Azken finalaurrekoan kantatu nuen gainera, aurreko finalaurrekoetara joan eta beldurtu egiten zara… Zentzu horretan gogorra izan da. Geroko pozak aurreko dena tapatu du, baina ez genuen oso egoera errazean kantatu.
Zein bertso eskolatan aritu zarete? Zein erritmotan?
NIS: Bizkaikorako Xabat Galletebeitia, Onintza Enbeita eta Ander Elortegirekin elkartu naiz Lekeition; Elgoibarren Miren Amuriza, Uxue Alberdi eta Oihana Bartrarekin, eta gero, Markinako bertso eskolan Josune Aramendi, Garazi Navarro eta Aissa Intxaustirekin. Aste batzuetan ezin helduta, batera joan eta bestera ezin eta errudun sentituz…
SAG: Oroitu nahiko nuke nire txikitako bertso eskola. (Hitzordua egin eta aste batzuetara gehitu du oharra Alkaizak). Jada gurekin ez dagoen Haizea Beruete, Irati Majuelo eta hiruok ginen, eta Erika Lagoma zen irakaslea. Familia txiki-handi bat ginen. Aurtengorako ere txikitatik ezagututako lagunekin entrenatu dut: Iker Gorosterrazu, Alazne Untxalo, Sarai Robles, Josu Sanjurjo eta Irati Majuelorekin. Gainera, Maddi Ane Txoperenak Xilaba prestatu behar zuenenez, Lesaka ingurura ere joan izan naiz. Astean bitan joaten nintzen bertso eskolara, gero etxean saiatzen zerbait egiten, gero saturatu eta bi astean ez nintzen joaten… Astean bitan saiatzen nintzen joaten. Egia da orduan apenas nuela saiorik oraingoarekin alderatuta, eta orain gertatzen zaidala saio bat eta bertso eskolak izan eta itotzea, baina aldi berean nahi izatea bertso eskolara joatea. Bertso eskola bada niretzat asteko agendan gustura hartzen dudan zerbait. Orain konturatu naiz bertsoa izan daitekeela zerbait bakartia ere. Lehen saio baterako deitzen bazidaten, seguruenik bertso eskolako beste norbaitekin kantatzeko izango zen, bati deitu eta besteak norbait lotuta… Orain dudan helburuetako bat da bertso eskolari eustea, hori delako poza ematen didana.
NIS: Gauza diferenteak erakusten dizkizu plazak eta bertso eskolak. Plazak erakusten dizu egoerak salbatzen, alertan egon eta nonbaitetik irteten ikasten duzu. Hori ere ona da ikastea, baina bertso eskolak erakusten dizu pentsatzen. Plazan ez duzu pentsatzen, pentsatzen duzu plazatik bueltan etxera bidean, berandu.
SAG: Ia-ia ez dute zerikusirik txapelketa batean egiten duzunak eta plazakoak. Txapelketan dauzkazu hiru bertso, hiru bertso horiek izan behar dira ahalik eta zorrotzenak, eta gero bertso afari batean kanta ditzakezu ehun eta hogei bertso, eta inportantea da erritmo ona eramatea, kolpea; hiru poto egin arren bertsotan ondo egin dezakezu… Sorkuntza bera da, baina azpiatal oso ezberdinak dira. Plazan umorea adibidez asko balioesten da, baina txapelketan gutxitan jotzen dugu umorera, gaiek ere ez dute agian tarterik uzten…
NIS: Ematen du, gainera, bakarka umoretik egitea arriskutsua dela txapelketan, eta batzuetan kontentzio ariketa bat ere egin behar duzu. Txapelketa bada gure izaerak kamustu eta mate bihurtzeko ariketa bat. Eta hor batzuk kabitzen dira errazago besteak baino.
Nola ari zarete Txapelketa Nagusia prestatzen?
SAG: Nafarroakoan oso ongi pasatu nuen prestatzen, taldean entrenatzen, eta sentitu nuen txapelketara aillegatu nintzela taldean. Gorputzaldiz kontent iritsi nintzen, eta finalaurrekoetan adibidez saio ona egin nuen, momentuan apreziatu ez arren, eta ongi pasatu nuen. Nabaritu nuen aldaketa izan zen orain arte, aurreko txapelketetan egiten nuen kalkulua zela: “Hauek oso onak dira, ea laugarren egin eta pasatzen naizen”. Beti egin ditut kalkuluak ni bezalakotzat izan ditudan horien artean ongi egitea lortzeko, baina nire burua gutxietsita. Sustrai Colinarekin bildu izan gara aurreko txapelketa batzuetan, erdi irakasle hasi zen taldetxo batekin, eta handik hartu nuen pentsatzearena: “Zu zurera, pentsatu bertso bakoitzean eta ez egin sailkapenik zure buruan”. Eta lehen aldiz egin dut hori, eta gainera kontzentrazio maila oso altua eraman dut. Jendeak prestakuntzari buruz galdetu didanean “zer egin duzu?”, parte handi batean erantzuna da: “Sinetsi”. Ez baita askotan zuk zure burua nola ikusten duzun, da jendeak zer esaten dizun, kinielak, zer espero den zutaz… Hortik askatzeak indar handia eman dit.
Eta horrek ekartzen du hausnarketa… Ez ote dugu batzuetan geure burua nahita gelditzen?
SAG: Ez baldin bazara asko saiatzen eta kale egiten baduzu, porrota ez da halako porrota. Saiatzen zarenean eta kale egiten duzunean… Autoprotekziotik ere badu horrek: “Ez banaiz gehiegi ahalegintzen eta ez badut ongi egin, horregatik da. Dena ematen badut eta ez banaiz iristen…”. Autotranpa bat ere badago hor.
NIS: Horretan bertso eskolek edo entrenatzeko ditugun taldeek sekulako papera dute. Erritual soziala ere bada kasik. Bakoitzaren pozak eta penak kudeatzen ikastea betiko lagunekin, ariketa moduan ere potentea da. Ni pozik sentiarazten nau horrek, hurrengo urtean ere hor egongo garela jakiteak, bokadilloa jaten eta bataren poza eta bestearen kezka kudeatzen. Txapelketa Nagusira begira ere horretan saiatuko naiz, hor bilatzen motibazioa. Autotranpak hor egon arren, sekula ez dugu Txapelketa bromatan hartzen.
SAG: Hor, hala ere, badago inertzia bat, iraganetik dakarrena bertsoak. Zuk galdetzen diezu garai bateko bertsolariei, eta inork ez du entrenatzen, inork ez du errima lantzen, baina guztiek dakizkite milaka errima, milaka doinu, baina inork ez du deus egin. Izan liteke naturaltasunaren mitoari jaten eman zaiolako, baina idazle batek esango dizu asko irakurtzen duela edo hiztegia erabiltzen duela, baina bertsolari batek ez dizu deus esango. Lana egiten da bertsotan egiteko, eta iruditzen zait hor badela tranpa bat. Denok ez dugu berdin prestatuko jendaurrekoa, eta egongo da koadernorik ukitzen ez duen jendea, baina igual lanera bidean oinak pentsatzen joango da. Koadernoa izatea kritikatzen da, baina koadernorik izan gabe astean ehunka bertso entzuten badituzu kotxean, hori ere bada prestatzea, hori ere bada entrenatzea.
NIS: Aurrekoan aritu nintzen horri buruz hitz egiten. “Nola entrenatzen da?”. Bertsolarion mamurik handienetako bat da ondo ote gabiltzan entrenatzen, eta pedagogia hori ez da publiko egiten. Bertso eskoletan edo hezkuntza arautuan haurrei begira lantzen dugu, baina gero nola entrenatzen da Txapelketa Nagusirako? Koadernoa nahikoa da? Elkarren sekretuak asmatu nahian ari garela dirudi.
Batzuetan badirudi badagoela jendea badakiena nola entrenatu, badakiena zer egin koadernoan, baina gero inork ez duela kontatzen.
NIS: Andoni Egañak kontatu du petaloena, eta hori bakarrik ezagutzen dugu. Niri petaloenak ez dit balio, probatu dut, baina beste denok zer egiten dugu? Nik marrazkiak egiten ditut errimen alboan, ikusita errazago egiten zaidalako gogoratzea. Bakoitzari bereak balioko dio. Egin dezagun datu base bat, ez? Igual naturaltasunaren mitoarekin lotuta dago…
SAG: Guretzat misterio bat izatea bertsotan nola entrenatzen den, edo nola entrenatu beharko litzatekeen… Horrek asko esaten du transmisioaz ere. Ez dakigu zer egiten duten gainerako bertsolariek.
Prestaketan pertsona ordenatuak zarete? Diziplinatuak?
SAG: Ni ez. Oso kaotikoa naiz. Gauzak idazten ditut koaderno batean, gero beste batean… Ez dakit non dauden errimak, gero aurkitzen dut papera… Aurten saiatu naiz txapelketarako koaderno bakarra hartzen, baina nire buruak kaosean funtzionatzen du. Desordenatua naiz, eta bertsoa ere horrela etortzen zait.
NIS: Ni ere ez naiz ordenatu-ordenatua, baina aktiboki bai bilatzen dut bakea txapelketa garaian. Ez da hainbeste koadernoa alfabetikoki ordenatzea, baina “gaurko bi orduko paseoa ez dit inork izorratuko” esatea bai. Badakit blindatzen niretzako denbora hori, horretan banaiz diziplinatua.
Propio bertsoa lantzeaz aparte, zeri jartzen diozue arreta txapelketa aurretik edo txapelketa garaian?
NIS: Irakurtzeko denbora gordetzen dut, albisteei kasu ere egiten diet, nahiz eta azkenaldian propio horri ihes egiten ere banabilen… Hori ere izan da mito moduko bat, gaurkotasuna segitzearena. Eta gaurkotasuna jarraitzen dugu, baina gaurkotasunetik interesatzen zaizkigu sakon lantzeko hiruzpalau gai. Patxada luzeko irakurketei heltzen diet gehiago. Eta kontzentrazio gaitasuna lantzeari ere ematen diot garrantzia.
SAG: Saioen aurreko egunetan saiatzen naiz gauza fisikoak egiten: mendira joan, edo bizikletan ibili… Sentitzen dut behar dudala tentsioa askatzeko zerbait. Eta aipatzen zenuen lasaitasunari lotuta, iruditzen zait dela garai bat ezin diozuna zure buruari baimendu beste inorekin gaizki sentitzea edo haserretzea. Bestela ere nahikoa kezkatuta zaude txapelketarekin, orduan behar duzu bizitza ez-gatazkatsu bat. Noizbait haserretzen banaiz, pentsatzen dut: “Orain ezin dut”.
NIS: Gure inguruak ere zaintzen du hori, hori ulertzen duen inguru bat dugu. Gure inguruak ulertu du nola babestu eta nola kudeatu gure “D egun” horiek.
SAG: Iruditzen zait bertsolari baten zaintza dela zerbait ez dena inoiz mahai gainean jartzen, eta ez dela erraza. Zu zure munduan zaude, zure barne lanketan, eta hori ondokoak ulertu egin behar du, eta ez da “gu” batekin elkartzen erraza. Jendeak hori ez du ikusten, baina janaria, loa… zaintzen ditugu. Kirolariei onartzen zaien bezala, orain arte bertsolaritzan ez da aipatu.
