Elkarrizketak

"Donostia 2016 proiektua amaitzean AEBetara joango naiz Albert Lord bekarekin ikerketa egitera"

Testua: joxean agirre

Argazkiak: conny beireuther

Bizitzaren hariak katramilatu egin zaizkio pitin bat Xabi Payari. Joan den urteko Txapelketa Nagusiaren finala ikustera etorri zen John Zemcke, AEBetako Oral Tradition Centerreko zuzendari berria, eta Albert Lord beka eman ziotela jakinarazi zion. Bi urtetik behin ematen da diru laguntza hori eta John Foley ikertzaile eta Oral Tradition Centerreko burua izan zen hil aurretik hartzaile posibleen artean Xabi Payaren izena nabarmendu zuena. Diru laguntza horrek herrialde hartara joan eta bi urtez ikerketan lan egiteko aukera ematen dio, baina ordurako hitza emana zuen Donostia 2016 proiektuan. Erabakia gogorra izan zen, baina hemen gelditzea erabaki zuen eta proiektua bukatzean, 2017an, AEBetara joatea erabakita dauka. Hariak gehixeago korapilatuz joan ziren. Ahotsen Itsasargia proiektuan lan egiteko sartu zen Paya Donostia 2016an, baina berehala Itsasargien proiektu osoaren ardura eman zioten eta, hori gutxi ez zela, taldea zuzendaririk gabe geratu zelarik, aldi baterako koordinazio eta bozemaile lanak hartu zituen bere gain. Bien bitartean, “Ahozko euskal literaturaren antologia” argitaratu du Etxepare Institutuaren eskaerari erantzunez. Antologiaren helburua, hiru hizkuntzatan egina dagoenez, atzerriko ikertzaileei gure ahozko ondarearen berri ematea da nagusiki. Urte gogorra izan du, baina okerrena igaro dela uste du, Donostia Fundazioaren barruan eman diren gorabehera eta tentsioek eragin zioten estresa baretzen hasia baita.

Ahozko euskal literaturari buruzko antologia bat aurkeztu zenuen joan zen otsailean. Antologiarako hautaketa egiteaz gainera ahozko sorkari guztien itzulpena egin behar izan duzu gaztelaniara eta ingelesera. Zu bertsoak itzultzen lehendik ere lan asko egina zara. Zein izan da egiteko horretan bizi izan duzun esperientziarik gogoangarriena?

Esperientzia interesgarrienetakoa Lasarten bizi izandakoa da. Udaberri inguruan bertso saio berezi bat antolatzen dute herriko eragile askoren partaidetzarekin. Joan den urteko udaberrian parte hartzeko eskatu zidaten. Lasarten euskal hiztun ez zirenengana hurbiltzeko benetako ahalegin bat egin nahi zutela esan zidaten eta hasi ginen bertso saio bat gaztelaniara itzultzeko zer bide erabil genezakeen pentsatzen. Nik ibilbide luzea egina nuen horretan eta ezagutzen nuen modurik onena proiekzio bidezkoa zela esan nien, bertsolariei ez zielako inolako trabarik egiten. Ordenagailuaren eta proiektore baten bidez automatikoki bertsolariek esaten zutena itzultzen saiatu nintzen. Inprobisazioaren inprobisazioan oinarritutako itzulpena da hori, interpretazio idatzi bat, esperimentu bat azken finean, baina oso polita atera zen. Argi dago, bestalde, horrelako esperimentuetan bertsolarien inplikazioa aldatu egiten dela eta ahalegin estetikoan indarra jarri ordez, eskumara kargatutako eta errima hertsiak dituzten bertso zoragarriak sortzen saiatu beharrean, itzulpenean ere mantenduko den ideia sendoak adieraztera jotzen dutela. Egaña, Maia, Muñoa eta Ane Labaka izan zirela uste dut eta neuk ere parte hartu nuen bertsotan tarteka.

Baina txapelketa nagusietan ere egin izan dituzu gisa horretako ahaleginak.

Pare bat aldiz aritu naiz horretan, 2005eko finalean ordu eta erdiko laburpena eman genuen gau horretan bertan. Julio Ibarra eta Jon Sarasua izan ziren aurkezle eta komentarista eta ni itzulpenaz arduratu nintzen. Oso prozedura berezia erabili genuen: bertsoak kantatu ahala pertsona batek bere horretan transkribatzen zituen eta beste batek itzulpen idatzia egiten zuen. Nik bi bertsioak hartu eta itzulpena fintzen saiatzen nintzen eta pantailako azpitituluetara pasatzen gaur hartan bertan emititu ahal izateko. Baina planteamendua oso zaila zela ohartu ginen: unearen informazio gorena emateko testua gehiago elaboratu behar baita. Hori ikusita, 2009an esperientzia errepikatu genuen, baina astebeteko tartea utzita. Igandean jokatu zen finala eta ostiralean eskaini zen ordu eta erdiko emankizuna. Ane Igartiburu izan zen aurkezle, eta Jon Martin eta Ainhoa Agirreazaldegi izan zituen laguntzen, eta neu izan nintzen programaren zuzendari. Itzulpenaz ere arduratu nintzen, baina denbora izan genuenez, askotan bertsoaren errimak begiratu eta moldeak ere zaintzera iritsi ginen. Adibide gisa ekarri nahi nuke. Egañak 2009ko finaleko azken bertsoan kantatu zuen “ni gustora pasako naiz, nire xedea horixe da/ behiak aulkian jeztetik behean aulkiak jartzera”. Esaldiaren atzean Ikeako behiak jezteko aulkia dago eta nola esan hori gaztelaniaz? Hitz joko bat aurkitu behar duzu eta ”de hablar de la silla de ordeñar arriba/ a ordenar las sillas ahí abajo” jarri nuela gogoratzen dut.

Dena den, Lasarteko esperimentua aipatu dugu eta harritu egiten nau, atzerrian askotan ibili baitzara bertsoak itzultzen, eta zure lankideak miretsita etorri izan dira zure lanarekin. Dezimak gaztelaniaz kantatzera ere ausartu zara behin baino gehiagotan.

Hori egia da. Kuban, Mexikon, AEBetan, Sardinian, Galizian, Argentinan, Uruguain, Brasilen eta beste hainbat lekutan ibili naiz lan horretan. Leku horietako batzuetara behin baino gehiagotan joan izan naiz. Oso gutxitan joan naiz bertsolari soil gisa eta askotan bertsolari itzultzaile gisa. Hara joan eta bertsoa bere horretan kantatzea ondo dago, eta interesgarria da. Ordubeteko saio batetik hogei bat minutu egiteko horri eman behar zaizkio, horixe baita bertsolaritzaren mamia. Bertsotan egin beharra dago euskaraz eta zintzo, eta itzulpenari garrantzirik eman gabe, bestela gerta daitekeelako itzulpenak bertsoak baino txalo gehiago lortzea. Hara ez goaz itzultzailearen talentua txalotzera. Nik askotan testuinguruari eman izan diot garrantzia. Kuban, esate baterako, ikusirik zer hitz-joko eta kontu erabiltzen dituzten, saiatu izan naiz bertsoaren itzulpen kultura arteko bat egiten. Datorren urtean, esate baterako, Boisen egiten den Idahoko euskal jairik handienera gonbidatu naute, 2010ean Iratxe Ibarra eta biok han izan ginelako. Euskaraz hasi ginen kantuan, baina errealitatea zen han askok ez zutela ulertzen, eta, saioaren arabera, hitzen bat edo beste ingelesez sartzen hasi nintzen eta, bertsolaritza zer zen agertzeko saio didaktiko bat antolatu zutelarik, ingelesez eman nituen agerpenak eta zenbait adibide ingelesez kantatu nituen. Boisen jende askok lehen aldiz deskubritu zuen bertsolariek inprobisatu egiten dutela, ordura arte bertso ikasiak kantatzen zituztela uste baitzuten.

Joan den otsailean, “Ahozko euskal literaturaren antologia” aurkeztu zenuen hiru hizkuntzatan. Batez ere, arlo honetan lanean ari diren atzerriko ikertzaileek gure ahozko ondarearen ezagutza izan dezaten. Beti egiten den galdera: esaten den bezain aberatsa al da gure ahozko literatura?

Ezer baino lehen gogoratu nahi dut gure kasua interesgarria dela arlo honetan lan egiten duten ikertzaileentzat. Ahozkotasunak normalean behera egiten du teknologiak gora egiten duen lurraldeetan. Teknologiaren gorakada lurralde garatuetan gertatzen da. Horregatik, 2003an Inprobisazioa Munduan jardunaldiak antolatu genituenean etorri zirenak ez ziren munduko lehen potentzietakoak, azpigaratuetakoak baizik. Hizkuntza idatzienetan ez dago hainbesteko ahozkoaren presentziarik, ez behintzat genero tradizionalen presentziarik. Payadoreak, repentistak eta inprobisatzaileak oro har lurralde ez hain garatuetakoak dira. Gure kasua, alde horretatik, oso interesgarria da ikertzaileentzat. Bestalde, hizkuntza zahar bat daukagu, badakigu oso zaharra dela eta denbora luzean ez duela tradizio idatzirik izan. 1545era arte ez ditugu hiruzpalau esaldi baizik idatzita. 1879 arte 101 liburu idatzi ziren euskaraz eta horietatik gehienak itzulpenak dira, eta lau bakarrik dira literatura dei genitzakeenak. Euskarak bizirik iraun badu, beraz, ahozko literaturari esker izan da.

Genero guztiek ez dute, dena den, bertsolaritzak duen indarrik.

Nik liburuan zortzi genero aztertu ditut: bertsolaritza, koplak, genero epiko-lirikoa, herri antzerkia, heziketa generoa, egunerokoak, genero errituala eta genero aplikatuak. Horietako batzuk desagertuta daude, baina jaso egin ditut. Baladak, esate baterako, ezin da esan bizirik daudenik, baina duela urte batzuk Hiru Trukuk berpiztu egin zituen eta CD batzuetan nahiz zuzenean beren bizipena eguneratu zuten. Bertsolaritza da, noski, indartsuen iraun duen generoa, baina ezin da esan genero honetan ere ikerketan aurrerapen handirik egin dugunik. Bertsolaritzak ez du, esate baterako, EHUn errotulurik, ez du lekurik aurkitu akademiaren esparruetan. Mallorcan glosadoreak musikologiaren arloan kokatu zituzten eta glosaren ikasketa kontserbatorioetan sartuta dago gaur egun. Gurean ez du lekurik aurkitu oraindik.

Etor gaitezen bertsolaritzaren arlora. Joxerra Gartziak zure liburuaren hitzaurrean dio ezinezkoa iruditzen zaiola generoaren antologia bat egitea 25 bertsoalditan, baina egin beharreko lana zela. Arazo larriak izan al dituzu antologiarako aukeraketa egiteko orduan?

Nire arazoa, noski, kentzen joatea izan da. Lehenbizi definitu egin nituen bertsolaritzaren baitan ezinbestekoak iruditzen zitzaizkidan atalak. Tradizionalki txapelketako bertsogintza eta egunerokoa, esate baterako, atal berean sartu izan dira, baina gaur egun ahozko literaturaren ikuspegitik garbi dago ezberdinak direla. Bat-bateko bertsolaritza, txapelketakoa eta bertso-paperak, hiru atal bereizi nituen, eta bakoitzerako, aukeraketa oso luzea egin nuen. Atal bakoitzean aniztasuna gordetzen saiatu naiz. Bertso-paperetan, esate baterako, Xenpelarren “Andre txarraren bentajak” bertso sortan agertzen den emakumeak ez du zerikusirik atal horretan bertan sartu dudan Uxue Alberdiren “Erditze baten kronika”n agertzen denarekin. Eta zein da pena? Beste hainbat sorta kendu behar izan nituela, esate baterako, Iñaki Aurrekoetxeak Mikel Urdangarinentzat egin zuen “Arrasto umela” bertso sorta, non emakume baten masturbazioa kontatzen den. Atal bakoitzaren bilakabidea agertzen saiatu naiz liburuak zituen muga estuetan.

Liburuaren helburua kanpoko ikertzaileei gure ondarearen berri ematea izanik, ez zenuen arriskurik aukeraketa edukiari begira egiteko? Itzultzen errazena edukia izango delako diot hori.

Azken aukeraketa itzulpenak egin ondoren egin nuen. Horrek esan nahi du, kanpoko ikertzaileentzako bertsoaldi jakin horiek izan zezaketen interesa ere kontuan izan nuela. Gerta zitekeen oso balio estetiko handiko bertsoaldi edo bertso sortak nik liburuan sartzea, baina ale horiek ez izatea balio pragmatiko hain handirik ikertzaileentzat. Itzulpen komunikatiboak egiten direnez, hitzaurrean garbi adierazten dut balio estetikoa jatorrizkoan aurkitu behar dela. Itzulpenetan ere egiten da ahalegin estetiko bat, irakurketa gozagarria izan dadin, baina edukiari atxikitzen gatzaizkio nagusiki ezinbestean.

Joxerra Gartziak bigarren aldiz aipatzera goazen hitzaurrean dio John Foleyk, inprobisazioaren ikerketan zuen maisu handiena izan denak, hil aurretik idatzita utzi zuen testamentuan zure aipamen bat egin zuela, eta mundu osoan zehar ezagutu zituen ikertzaile gazteen artean nabarmentzen zintuela. Ohore handia izango da zuretzat aipamen hori.

Bai, noski. Nik John Foleyrekin lan asko egin dut urrunetik. Birminghamen nengoen orduan eta, inoiz behinka, Cambridgen elkartzen ginen, ahozkotasunaren inguruko ikerketa gune garrantzitsua zegoelako han orduan. Bertsolaritzaren taxonomia egiteko orduan asko lagundu zidan berak. Banekien gaixorik zebilela, baina berak ere nonbait ez zuen espero gaitzak hain azkar aurrera egingo zuenik. 2010eko maiatzean hil zen eta urrian jarri zen nirekin harremanetan Oral Tradition Centerreko hurrengo zuzendaria. Eta esan zidan, John Foleyk hala idatzita utzi zuela eta, ikerketa zentro horrek bi urtez behin ematen duen Albert Lord beka (Albert Lord ikertzaile ezaguna da arlo honetan eta Foleyren irakaslea izan zen Milman Parryrekin batean) emango zidatela jakinarazteko. Bekaren helburua ikertzaile berriak sortu eta Oral Tradition Centerrera lotzea da. John Zemcke zuzendari berriak jakinarazi zidan ni nintzela hautatua, John Foley beraren aginduz. Horrek esan nahi zuen nik AEBetara joan behar nuela ahozkotasunaren ikerkuntzan formazioa jaso eta lan egiteko. Joan den urteko txapelketa bukaeran gertatu zen hori eta oraindik ez naiz joan, hain zuzen ere, Donostia 2016 proiektuan sartu nintzelako. John Zemcke hona etorri zen txapelketaren berri zuzenean ikustera. Luze hitz egin genuen horretaz. Erabakia hartzea oso gogorra egin zitzaidan, baina oraingoz hemen geratzea erabaki nuen. Foleyk agindutakoari inork ez ziola kontra egingo esan zidan eta, orain ezin banuen, hurrengo batean hara joatekotan geratu nintzen. 2017an askoz ere urte hobea izango zela niretzat esan nion, eta proiektu hau amaitutakoan hara joatea da nire asmoa. Bitartean, espero dut herri honetan ere bertsolaritzaren ikerketan aurrerapausoak ematen hasiko garela.

Elkarrizketaren haritik kanpo geratzen da, baina hizkuntzekin zerikusia duen zertzelada batez galdetu nahi nizun. Fredi anaiak eta biok argitaratu zenuten “Aupa Maurizia!” liburuan kontatzen duzue zuen herrian, Getxon, bazela bertsolari bat lagunartean euskaraz kantatzen zuena eta jendaurrean gaztelaniaz. Ez naiz izenarekin gogoratzen.

Asensio Bideurrazaga zen bertsolari hori. Gure inguruan oso ohikoa zen hizkuntzak nahastea. Gerra ondoko kontua da. Fenomeno hori euskal kantagintzan eman da gerora arte. Bai hemen eta bai atzerrian. “¿Qué te parece, Mari, nere nobiyua?” eta horrelakoak oso arruntak ziren. Zumarragako Trikitixak erabiltzen zuten nahasketa hori. AEBetako indianoen kantuetan badaude Oskorrik kantatzen dituen kanta batzuk zeinetan ingelesa eta euskara nahasten dituzten. Mauriziaren biografia lantzeko elkarrizketa piloa egin genuen eta oso zabaldua zegoen hori. Mauriziaren kopletan gaztelania oso presente zegoen. Dantzako korroetan dirua kobratzen ibiltzen ziren alfileteroak ezagutu genituen, eta horietako batzuek esan ziguten Mauriziak, esate baterako, beste musikari zenbaitekin espazioa partekatuz jo eta kantatu behar izaten zuela eta horrek hibridazioa eragiten zuela.

Bertsolari izateaz gainera, zuk badituzu hainbat adar. Itzultzaile zara, irakasle, orain kultur kudeaketan zabiltza. Adar hauek txandaka landu al dituzu ala denetan aritzeko joera duzu?

Esango nuke irakasle nahikoa modu jarraian izan naizela. Karrera bukatu eta bi urtera hasi nintzen Mondragon Unibertsitatean eta lau urte eman nituen han astean bi egun lan eginez. Unibertsitateak eskatu didan inplikazioa ez da izan dedikazio osoa eskatzen zuena eta beste lan batzuk egiteko aukera eman izan dit. Prentsako kolaborazioak egin ditut, gidoigintzan eta itzulpengintzan ibili izan naiz. Mondragonetik Birminghameko unibertsitatera joan nintzen. Handik UPPAko (Université de Pau et du Pays de L’Adour) unibertsitatera pasatu nintzen eta Donostia 2016 da lehenbiziko aldia egun osoko langintzarekin ari naizena. Ez dakit heldutasunaren seinale den edo antzutasunarena.

Zure oraingo lana nola defini daiteke? Sorkuntza da ala kudeaketa lana?

Biak. Sorkuntza ere bada, nabarmen gainera, baina kudeaketa da nagusiki. Orain artean nik sortzen nuena neure izenarekin kaleratzen zen. Honek beste lanketa maila eskatzen du: kudeaketa lana da asko, eta nazioarteko harremanak egin behar dira. Bihar bertan Belfastera noa hango agente batzuekin egotera. Nik astero erabiltzen ditut lau hizkuntza: euskara, gaztelania, frantsesa eta ingelesa. Hori ez zait inoiz gertatu orain arte. Izan ditut etengabe ingelesez hitz egiten nuen bolada luzeak, izan ditut frantsesa bakarrik erabilitako aldiak, baina laurak batera oso gutxitan erabili izan ditut hemen bezala.

Atzerriko agente horiekin zer harreman mota lantzen dituzue?

Azken batean, Europako hiriburu izango da Donostia. Izendapen hori oso ezaguna da Europa mailan, erakargarritasuna sortzen du, eta jende asko dago gurekin harremanetan jarri nahi duena. Guri Bruselako batzordeak eskatzen digu Derryrekin lan egiteko, kultur hiriburu izan zelako eta gure proiektuaren ardatzetako bat aurretik landu zuelako, gatazkaren konponbidearena alegia. Bruselako batzordeak gomendatzen digu hara joan, zer egin duten ikusi eta elkarrekin zer egin dezakegun ikusteko. Herbehereetako Leeuwarden izango da Europako hiriburu 2018an. Holandesarekin eta ingelesarekin batean frisiera hitz egiten dute hor eta hiru hizkuntzen inguruko proiektuak lantzeko asmoa dutenez, elkarlanak egiteko asmoa dugu. Poloniako Wrclaw ere Europako hiriburu izango da 2016an eta haiekin ere harremanetan gaude. Eta hain urrutira joan gabe, Baionarekin egin genitzakeen hainbat egitasmotan ere frantsesa erabili beharrean aurkitzen gara.

Proiektua zuzendaririk gabe gelditu eta aldi baterako zuzendaritza kolegiatuaren ardura zure bizkar erori zenean Odon Elorzak, esate baterako, esaldi hau bota zuen zure izendapena kritikatuz: “Sé que es bertsolari, que sabe mucho del euskara, pero éste no es un proyecto de cultura vasca, es un proyecto de cultura europea, de cultura internacional”. Ez al dituzte esaldi horiek aurreiritzi batzuek agerian jartzen?

Ikasi dut egunkariak hitzez hitz ez baizik datari ondo begiratuta irakurri behar direla eta aurrekoetan eta hurrengo egunetan agertu zena edo dena kontuan hartuta. Proiektu honek azken urteotan izan dituen gorabeherak izan behar dira kontuan. Nik neuk esaldi hori irakurri nuenean gogora ekarri nuen Odon Elorza alkate eta Eva Salaberria Donostia 2016ko zuzendari zirela dei egin zidatela etor nendin proiektuaren defentsa egunean. Birminghamen bizi nintzen eta bertsolari gisa etorri nintzen, eta Europako batzordeko epaimahaikoekin ibili nintzen izan zitzaketen galderak argitzen. Ez nintzen ni bakarrik, noski. Zenbait jende aukeratu gintuzten horretarako. Kanpotik datorren edonori sortzen zaion galdera da ea nola herrialde honek hain ahozko kultura aberatsa duen. Eta harrigarria egiten zaie bertsolaritza izatea Europako mendebaldean bizirik dagoen genero bat. Harrigarria egiten zaie lau urtez behin poeta batek prentsako lehen orrialdeak betetzea. Uste dut horren berri jakinda itzuli zirela eta uste dut hasiera beretik markatu zituela proiektu honek gaur indarrean dituen ardatzak, eta, horien artean, elkarbizitzarako kultura bultzatzea eta indarkeria gainditzeko kultura bat bultzatzea daude. Aipatu duzun bezalako esaldiak egunkarietan irakurtzen ditudanean ulertzen dut zer jokotan ari diren, baina zalantzarik gabe agerian uzten dutena da leku berean bizi garela, baina ez garela elkarrekin bizi. Beste gauza bat ere esan beharko nuke: ni bertsolari gisa identifikatu nau jendeak lurralde honetan horretan naizelako ezagunen, baina ni Donostia 2016 Fundazioan sartu nintzenean nire curriculumean ez zen agertzen bertsolari nintzenik, horretan ez baitaukat ez titulurik eta ez formazio akademikorik, ez esperientzia laboralik. 450 lagunen artean aukeratu baninduten, ez zen izan bertsotan ondo egiten nuelako.

Beti Frediren anaia izan zara. Dagoeneko ari al zara gutxitasun hori gainditzen?

Orain faltan botatzen dut batzuetan Frediren anaia nintzeneko garaia. Bide oso antzekoa jarraitu genuen, baina oso ezberdin jardun dugu. Jende askok esan izan digu ez dugula batere antzik, eta hori eskertu egiten dut. Baina esango nuke gaur dugun harremana inoizko osasuntsuena dela, bakoitza bere lekua definitzen joan delako. Anaia zaharrena bertsolaria denean gazteagoa konparatzen hasten dira eta hasieratik saiatu nintzen ahots ezberdin bat aurkitzen. Urteak igaro dira eta orain poza ere ematen dit norbaitek nahasten gaituenean, norbaitek halako artikulua irakurri duela esaten didanean, eta esan behar izaten diot hori anaiak idatzi zuela.

Izaeraz zer zarete, zu amaren aldekoa eta aitaren aldekoa Fredi?

Izan liteke, baina ez dago ehuneko ehunean bereizterik.

Antzerki zaletasuna, hizkuntzetarako joera… nondik datoz?

Antzerkizaletasuna amarengandik datorkigu. Musikarena gabezia bat bezala bizi izan du amak, ez zuelako aukerarik izan. Aitak harreman gehiago izan zuen musikarekin, akordeoia jotzen zuelako, eta Bizkaia mailako sariren bat ere irabazia zen. Pianoa, biolina eta flauta behar bezala ikas genitzan amak bultzatu gintuen. Pianoko zortzigarren mailara iritsi ginen, eta horretarako dedikazio bat behar da. Horretan amak bultzatu gintuen. Dikotomia hori egiten zailagoa da aitaren presentzia urriagoa zelako, itsasoan lan egiten zuelako, nahiz eta etortzen zenean munduko bazter askotako berri ematen zigun. Asko gogoratzen naiz umetako gurasoen kontakizunekin. Amak kontakizunak dramatizatu egiten zizkigun eta aitak, aldiz, ulertzen ez genituen esaldi eta hizkuntzekiko erreferentziak ematen zizkigun, eta bisitatzen zituen lurraldeei buruz mintzatzen zitzaigun. Gure etxean Singapur Zizurkil baino gehiagotan aipatu ohi zen.

Hizkuntzak ikasteko joera, beraz, aitarengandik etor daiteke.

Bai. Aitak amarekin egindako tratuan oso garbi zegoen guk American Schoolera joan behar genuela ingelesa ikastera. Euskararena amak oso garbi zuen eta ikastolara bidali gintuen. Gaztelania etxean erabiltzen genuen. Nik etxean elkar ulertzearen balioa sumatu izan dut beti, hizkuntzak ikasteko grina baino gehiago. Bertso saioetara amak eramaten ninduen autoan askotan, gidabaimena atera nuen arte, eta itzulerako bidaian amari bertso saioren berri ematen nion. Ikasketak bukatu eta gero atera nuen gidabaimena eta 23 bat urte arte ariketa hori askotan egiten nuen amarekin. Gure ama izango da Euskal Herrian dagoen erdal bertsozale amorratuena. Saioa bukatzen zenean “objetivamente como madre, tú has sido el mejor”, esan ohi zuen.

Badago Interneten zure seguidilla bat, Donostiako Euskal Jai egunean, 2008an, kantatua eta norbaitek dio inoiz kantatu den bertsorik luzeena izan daitekeela. Zein izan da zuk kantatu duzun seguidillarik luzeena?

Sekula bota dudan seguidillarilk luzeena, kronometratu genuelako, Aizarnazabalen kantatu nuen Andoni Egaña ondoan nuela bertso-afari batean desafioan. Berak hemezortzi minutuko bat kantatu zuen eta marka hori han bertan ontzea erabaki nuen, eta hogeita bat minutuko beste batekin erantzun nion. Bukatu nuenean ez nekien burua non nuen ere, sekula egin dudan ahaleginik gogorrena egin nuela iruditu zitzaidan. Neke mentala zer den orduan jakin nuen. Horren ondoren, hitz egitea ere kostatu egiten zitzaidan. Donostiakoa horren aldean oso laburra izan zen. Nik Donostian oso gutxitan kantatu dut eta, Euskal Jaien barruan, Easo plazan, Bilbon Santiago plazan egiten diren bertso saioen antzeko zerbait egiten ahalegindu ziren. Eta lehenbiziko urtea zenez, jendea pozik uztea oso garrantzitsua zela esan ziguten eta saio ikusgarri samarra egiten saiatu ginen. Ni oso serioa naiz gauza horietan eta erantzukizun hori gainean nuela atera nintzen oholtzara. Seguidilla hori testuinguru horretan kokatu behar da.

Gaur-8ko zutabe batean “Antibertsolaritza” izeneko bat eman zenuen argitara eta kontatzen zenuen askok ez zutela ondoegi ikusten bertsolaritzaren kokapena euskal kulturaren piramidean, nolabait erpinean kokatzen zelako. Zer arrazoi daude batzuek bertsolaritzari errezeloz begiratzeko?

Ulertu ulertzen dut eta, are gehiago, errespetatu egiten dut jarrera hori. Zaleak izateak zaleak ez izatea dakar. BECen 14.000 badira eta telebistatik beste hainbat mila, egon behar dute jarraipenik egiten ez dutenak ere eta nolabait gorrotatzen dutenak, futbolarekin gertatzen den bezalaxe. Hain zuzen ere, futbolak berak eragiten duen masa kulturaren parametroetan sartzen delako kasu batzuetan bertsolaritza. Baina hori baino askoz sinpleagoa izan liteke jarrera horren arrazoia: bertsolaritzaren balioak ez ikustea. Bertsolaritzarik existituko ez balitz, zerk edukiko luke euskal kulturaren zentralitatea? Hori da galdetzen dutena. Chomskyren arabera, bi gauza behar ditu nazio batek estatu izateko, armada eta literatura. Ertzaintza ba omen daukagu, baina literaturak ez du behar adinako lekurik hartzen. Gure kasuan, euskal gatazka identitarioaren baitan bertsolaritzak du zentralitatea. Are gehiago, Foleyk berak planteatutako hipotesia da: bertsolaritza hain bizirik baldin badago, seguruenik txapelketen garaitik gerra identitarioarekin lotura estua duelako izan da. Identitate baten espresioari lotu zitzaion, ikusi besterik ez dago 35 eta 36ko txapelketetan Alfontso Irigoienek egiten dituen irakurketak. Lehen txapelketa horretan Txirrita eta Baserriren arteko lehia foralismoaren eta nazionalismoaren arteko lehia gisa planteatu zen. Orain uste dut lehia hori ez dagoela oholtza gainean. Hara doana da, ikusle gisa parte hartzen duena da, automatikoki bere burua identitate baten parte bilakatzen duena. 2009ko Txapelketan nabarmenagoa zen kontu hau eta gaiak ere, nabarmen, politikoki bideratuak egon zitezkeela esan genuen batzuek. Goizean, “Euskaldunon egunkaria”ren auziarekin lot zitekeen gai bat eman zuten bakarkakoan, eta arratsaldean, “Kartzelara heldu zara eta biluzteko agindu dizute” edo horrelako zerbait. Zer lotura dute bi gai horiek? Justizia izeneko indar batek zure eskubideak urratzen dituela. Identitatearen eraikuntzarako ez dago hain ageriko gaiak zertan jarririk. Hori izan zen nik ondoren planteatzen nuena. Maialen Lujanbioren Himalayari buruzko habanerekin hobeto lantzen da identitate komuna, inkontzientea delako.•