Bertsolari poliglotak
Bertsolari poliglotak –
Uretatik kanpo ere moldatzen diren arrainak
Mitxelenak esaten zuen berezko bertsolaria iturriko ura zela eta bertso-eskolan ikasia, berriz, depositokoa; eta Basarrik, berezkorik ez duenarekin ahalegintzea itsasoan porruak landatzea bezala zela. Garai hartan, haztegiak ezagunak izan balira, norbaitek gaineratu izango zuen, seguru, haztegiko arraina dela bertso-eskolako bertsolaria. Ordutik buelta asko eman ditu, ordea, munduak, eta gaur da eguna arrain horietako hainbat euskararen uretatik kanpo, ingelesez, gaztelaniaz edo frantsesez sortzeko gai dena. Hizkuntza batetik besterako ur-jauzietan, bertsoaren itzulpengintzan eta interpretazioan, ere trebatu dira batzuk. Bidaia berri horien berri jaso nahi izan dugu honakoan.
………………………………………………..
Gero eta ohikoagoak bihurtu dira atzerriko gisako fenomenoekin buruturiko harremanak, gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio tokiko erdal komunitatearekin zubiak eraikitzeari. Washingtonen, Veracruzen, Berlinen, Boisen, Bruselan, Barakaldon… euskaraz ez dakienari bertsoa zer den ezagutarazteko bertsoa itzuli behar izan zaio, eta, bertsoaren magia hobeto iritsarazi nahian, beste hizkuntza batzuetan errimatzen ere ausartu dira batzuk. Joan ziren bertsolari elebakarraren garaiak, mahaiaren bueltan bildu ditugunek lauzpabost hizkuntza menderatzen dituzte.
90eko hamarkadaren bigarren erdian sortu ziren beste kultura batzuetako inprobisatzaileekin lehen harremanak, eta 2003ko Ahozko Inprobisazioa Munduan izan zen gai honen inguruan etxean egin zen lehen ahalegin handia. Ondoren, 2005eko Txapelketa Nagusian esan zen lehen aldiz, letra larriz, bertako erdal komunitateari ere ezagutarazi behar zitzaiola zer zen bertsolaritza. Bertsolaritzaren ohiko argazki albumari emanaldia edo hitzaldia kaskoak jantzita entzuten dituen laguna gehitu zaio azken hamarkadan. Bide bat egina dago, bada, alor berri horretan, galdera sorta bat eta erantzun batzuk mahai-gaineratzeko adina. Donostiako San Telmo museoko kafetegian egin dugu kontaduria.
Berotzen hasteko, denentzako galdera: Zein hizkuntza hitz egiteko gai zarete? Zein da hizkuntza horietako bakoitzarekin izandako istorio pertsonala?
Miren Ibarluzea: Nire ama hizkuntza gaztelania da, baina euskara ere etxetik jaso nuen eta ikastolan ikasi dut. Kalean euskaraz bizi izan naiz eta etxean, gehiago, gaztelaniaz, amaren amak hezi baikintuen, asko, eta hark etzekien euskaraz. Nahiko gaztetan hasi nintzen bai frantsesarekin eta baita ingelesarekin ere, eskolaz kanpoko jardueretan. Frantsesarena, gainera, esango nuke etxeko hautu politiko bat izan zela, bertan daukagun hizkuntza bat delako apuntatu nindutela. Uda asko Donapaleun pasa nituen baita ere. Udaro egiten zituzten espainiar hiztunentzako barnetegi moduko batzuk eta hegoaldetik hainbat haur joaten ginen, hiru asteko egonaldiak egitea. Gerora etorri zen itzulpengintza ikastea, eta han italiera ere eduki nuen ikasgai modura; zerbait lardaskatzen dut.
Lanean ez ezik eguneroko bizitzan ere erabiltzen ditut hizkuntzok. Lau urte Baiona-Bordelen eta bi Parisen eman nituen, eta hango lagunekin frantsesez eta espainolez egiten dut. Unibertsitateko beste kide batzuekin ingelesez daukat harremana… Sarri aldatzen dut hizkuntzaz, egunero.
Nerea Ibarzabal: Ama hizkuntza euskara dut eta ez dugu etxean erdaldunik inor izan. Ama, gaztetan, Madrilen bizi izan zenez, oso umetan pare bat uda bertara joan ginen oporretara, neuk erdaraz ikasteko. Etxean badauzkagu VHS bideo batzuk ni hiruzpalau urterekin erdaraz oso gaizki, jo eta ke, eginez, Madrilgo bidaia haietatik bueltan; oso barregarriak dira. Gero Disneyren pelikulekin osatu nuen ikasketa prozesua (irribarreak). Ingelesa, berriz, eskolan eta bizitza osoan landu izan dut, Bostonen ere egin nuen egonaldi bat beka batekin, eta egia esan oso erraza suertatu izan zait beti. Bestalde, DBHn alemaniera eskaintzen zuten eta gustura hartu nuen. Frantsesa ez zuten eskaintzen eta hori izan da nire arantza, hain bertan izanda ideiarik ere ez izatea. Baina alemaniera pixka bat bai, batxilerrean ere jarraitu nuelako, eta hilabete ere egin nuelako Alemanian, orain dezente galduta daukadan arren. Hori da hurrengo erronka, alemanierari berriro heltzea.
Maddalen Arzallus: Gaztelania ez nuke jakingo esaten nola ikasi nuen, etxean ez baitu inoiz inork egin. Agian, Irunera joan izaten ginenean erosketak egitera, edo nire gurasoen lagun batzuk gaztelaniaz egiten entzunda… Frantsesa bost urterekin hasi ginen ikastolan ikasten. Bi gelatan banatzen gintuzten, zekitenak eta ez zekitenak, eta gu bigarren honetan jarri gintuzten. Bestalde, amak larunbat goizetan telebista frantsesez ikustera behartzen gintuen, hori zen frantsesa ikasteko eguna etxean. Eta ingelesa ikasten hamaika urterekin hasi nintzen, hegoaldean baino beranduago sartzen baita han. Hamazortzi egin arte ikasi nuen eskolan, eta hortik aurrera nire kontura aritu naiz, diplomak ateratzeko. Erabili dezente egiten dut, lagun batzuekin harremana hizkuntza horretan daukadalako…
Gero, betidanik barruan izan dudan hizkuntza errusiera izan da. Txikitan Moskuko katedralaren marrazki batek liluratu egin ninduen, gogoratzen naiz gauero ohe ondoko argitxoa piztu eta marrazki horri begira egoten nintzela. Behin amari galdetu nion ‘hau non dago?’, ‘ba Moskun’, ‘eta Mosku non dago?’ ‘Errusian’ ‘Ba, ama, Errusiara joan nahi dut’. ‘Hortarako errusiera ikasi behar duzu’, esan zidan. Buruan sartu zitzaidan eta Errusierarekin bueltaka hasi nintzen… Historian, Errusiako Iraultza eta Gerra Hotza eta holakoak ikastea tokatzen zenean, sekulako interesa pizten zidan. Pixka bat arraroa izan da kontua, bai (irribarrea). Itzulpengintza ikasketetan normalean azken aukera gisa hartu ohi zuen jendeak, baina nik propio aukeratu nuen.
Geroztik, Errusiara ere joan naiz pare bat udatan hango unibertsitatera. Hemen ere hartu ditut klase partikularrak, eta saiatzen naiz, Internet bidez, hango telebista ikusten.
Xabi Paya: Ni Mirenengandik egongo naiz gertuen. Ama hizkuntza baldin bada telebista lurrera botatzen duzunean amak errieta zer hizkuntzatan egin dizun, hor ez dago aukeran ematerik: errieta euskaraz nahi baduzu sakatu bat, si quiere la bronca en castellano, pulse dos… Ez, ez, hori hizkuntza batean edo bestean dator. Nirea gaztelaniaz izan zen, eta horrek ere badu pisu bat. Egia da umezain euskalduna izan genuela euskara gertu izan genezan, eta denborarekin euskara oso nirea bihurtu dela eta toki asko hartu duela, baina zenbait gauza… Adibidez, Nereari Eskolartekoan entzun nizkion espresio batzuetaz gogoratzen naiz, etxetik jasoak izango zirenak eta niretzat ezezagunak zirenak.
Euskararekin umetan ahalegin berezia egin nuen edozein testuinguru linguistikotan euskaraz eroso sentitzeko moduko hiztuna izateko: bizkaiera ikasi nuen batuaren ondoren, gero hitanoa, hitanoa bizkaieraz… ibilbide luze samar bat.
Maddalen Arzallus: “Betidanik barruan izan dudan hizkuntza errusiera izan da”
Xabi Paya: “Hizkuntza bakoitza bizikleta bat bezala da: aspaldi utzia izan baduzu, bueltaxka bat emateko, ongi, baina hogeigarren minututik aurrera, larri”
Nerea Ibarzabal: Kuriosoa egiten zait hizkuntza arrotzek eragin izan didaten lilura. Eskolan gaztelaniazko olerkigintza ikusi genuenean, euskarazko bertsolaritza baino askoz gehiago gustatzen zitzaidan”
Ikasketa kontzientea izan zen edo kaletik jasoa?
Bizkaierarekin, adibidez, erabat kontzientea eta, gainera, liburutik, Labayruren Jarraibide liburua hartu eta orduak sartuta egindakoa. Gogoan dut umetan Urki Bilbao eta Oier Azularekin egin nuela nik bertsotan asko, bata Ondarrukoa eta bestea Markiñakoa, eta nahiago izaten nuela bertsotan egin hizketan baino, zeren bertsoa elkar ulertzeko esparru bat zen. Lehen bertso udalekura joan nintzenean ere, Azparnera, berdin: bertsotan ‘aiduru’ esatea arraroa da, baina onartuta dago, batez ere gaztea zarenean errima bat behar baduzu, baina hizketan ‘aiduru’ esan eta susto aurpegiarekin begiratuko dizute.
Gero, umetan, hainbat urtez ostiral arratsaldea eta larunbat osoa American Schoolen egiten genuen anaiak eta biok, eta, udaro, egun mordo bat ere bai, Berangon duten zentroan. Horrela zaletu nintzen beisbolera… Frantsesa, berriz, 12-13 urterekin hasi nintzen ikasten, eta esango nuke gaur lau horietan ondo moldatzen naizela. Uneren batean nire epizentrotik oso gertu egon dira laurak: ingelesa, Estatu Batuetan eta Birminganen eginiko bi urteetan; frantsesa, Quebequen egin nuen egonaldian… Gaur bizkaieraz egiten dut etxean, batuaz kalean, ingelesez lagun asko dauzkat eta lanagatik ere ia egunero egiten dut. Frantsesa orain gutxixeago; joan den astean egin nuen Baionan eskaini zen erakusketa baten aurkezpenean, baina herdoilduta topatu nuen nire burua… Azken batean, hizkuntza bakoitzean aritzea bizikletan ibiltzea bezala da. Sarri ibiltzen ez badituzu, bueltatxo bat emateko, ondo, baina hogeigarren minututik aurrera, larri. Eresoinka abesbatzaren gorabeherak frantsesez azaltzea tokatu zitzaidan eta, pufa! nekea.
- I.: Ez dakit pasatzen zaizuen, bizikleta bat olioztatzen ari zarenean bestea gelditzen dela gogortuta, beti ez zaude guztietan maila berean egiteko moduan.
M.A.: Gogoratzen naiz Errusian egon nintzenean iritsi zela momentu bat ingelesez egiteko ez nintzela gauza. Blokeatu egin zitzaidan.
M.I.: Nik, italiera ikasten nenbilenean, frantsesa neukan blokeatuta, eta kuriosoa da, zeren italierak frantsesaren eta espainolaren gauza asko ditu, baina…
Hizkuntza bat ikasteak zenbat du zamatik eta zenbat plazeretik?
M.I: Nik beti gustura egin dudan zerbait izan da. Egia da momentu batzuetan, azterketak egiterakoan, adibidez, ba dela karga pixka bat, baina ostean…
X.P.: Niri, egia da, beste haurrak jolasean ari ziren bitartean American Schoolera joan beharrak ingelesarekiko nolabaiteko herra eragin zidala. Bakeak gerora egin ditut, itzulpengintza karreran, literaturari esker eta oso britaniartuta. Britainia Handiko musikalak, literatura, telebista bera, asko gustatu zitzaizkidan eta horrek ireki zidan bidea. Frantsesarekin, berriz, hasieratik ibili naiz oso gustura. Hasieratik egin nuen topo komiki frantziarrekin. Gero, Quebeceko kantautoreak eta musika izugarri gustatu zitzaidan… Tresna multzo hutsaz harago, horrek beste bizitasun bat ematen dizu.
M.A.: Egongo da hizkuntzak gramatika menderatze hutsagatik ikasten dituenik ere, baina ni behintzat erakartzen nauena hizkuntzak bere inguruan duen hori guztia da: kultura, pentsatzeko moduak, jendea…
N.I.: Ikusten duzunean ikasi duzun horrek zenbat jende jarri ahal dizun eskura…
M.I.: Hizkuntza bat entzun eta irri egiten duzunean, edo hizkuntza bat entzun autobusean eta: ‘Hara, ulertzen diet…’. Ederra da.
X.P.: Niretzat beisbol joko honetan lehenengo basea hori da: ‘Ai, harrapatu egin dut’. Hor sentitzen duzu mundua beren kolorean ikusten hasita zaudela. Bigarren basea jada da broma bat egitea lortzen duzunean, eta ulertu zaituztela konturatzen zarenean.
M.I.: Hala ere kanpora zoazenean, Erasmusen, edo gu Quebecen egon ginenean, gauean ohera zoazenerako, zer kaskarreko min. Gainera, Quebecen, eskoletan ere ingelesa eta frantsesaren artean ibiltzen ginen, hizkuntza batetik bestera saltoka… Niretzat hori neke mental handia zen (baietz diote denek).
N.I.: Niri kuriosoa egiten zait hizkuntza arrotzek eragin izan didaten lilura. Gogoan daukat eskolan gaztelaniako olerkigintza ikusi genuenean DBHn, euskarazko bertsolaritza baino askoz gehiago gustatzen zitzaidala. Sakonagoa iruditzen zitzaidan, edota errimak, sonetoen egitura konplikatu horiek benetako erronka bat iruditzen zitzaizkidan gure egituren ondoan. Burua pixka bat zukutu eta etxean forma arrotz horiek probatzea izugarri gustatzen zitzaidan. Eta gainerako ingelesarekin edo alemanarekin jarri izan naizenetan ere antzeko sentsazioak izan ditut.
X.P.: Hizkuntza bat ikasten duzunean mekanismo berriak probatzen dituzu, eta arropa berria estreinatzea bezala da. Nik sentsazio hori dezentetan sentitu izan dut.
Miren, Xabi eta Maddalen itzulpengintza ikasketak egindakoak zarete. Nola erabaki zenuten ikasketa horiei heltzea? Zein da alor horretan egin duzuen ibilbidea?
M.I.: Ni apur bat denetarik ibili naiz. Testugintzan hasi nintzen, argitaletxe batean, edizioetan, eta itzulpena ere tokatzen zen. Gero, Labayrun ibili nintzenean, etnografian ibiltzen ginen batez ere, baina hor ere tokatu zitzaigun itzulpen zerbitzuan aritzea. Autonomo moduan ere egon nintzen, urte eta erdi ere, eta hor asko egiten genuen Google eta Sonyrentzat lokalizazioa. Alegia, gune jakin bateko hizkuntzara egokitzea, adibidez, telefonoaren programetako testuak, menuak. Bitarte horretan, masterra ere egin nuen, eta, bukatutakoan, itzulpengintzaren inguruan ikertzea erabaki nuen. Orain, Itzulpengintzaren errepresentazioaren inguruan ari naiz tesia egiten: hizkuntzen kudeaketa, nola agertzen diren gizartean, literatur historietan… Eskolak ere eman izan ditut: iaz, itzulpengintza karreran, eta aurten, hizkuntza proiektuen inguruan, Magisteritzan.
Ikasketak aukeratzerakoan zalantza asko izan nituen: Medikuntza, Zuzenbidea, Filologia, Kazetaritza…
X.P.: Norbaitek hamazortzirekin garbi badauka zer ikasketa egin nahi dituen, nik ez dakit zer bizi esperantza duen horrek: berrogeirekin, zulora…
M.I.: Hain zuzen, itzulpengintzaren berri Xabiren bidez jakin nuen, bera hasi berria baitzen… Eta eskertuta nago, oso gustuko ikasketak eta alorra izan baitira.
X.P.: Ni lehen promozioan sartu nintzen eta ez zeukan oso fama ona. Izatez, aita haserretu egin zitzaidan hark zuzenbidea ikastea nahi baitzuen. Deustun aurrematrikula eta guzti egin zidan. Esan nion ezetz, itzulpengintza ikasi nahi nuela, eta gogoan dut eztabaida ingelesez izan genuela. Gure aitak urtean sei hilabete itsasoan egiten zituen, petrolio-ontzi batean, hizkuntza asko ulertzen zituen eta ingelesez bizi zen. ‘Traslation? Whats that? Esaten zidan… Uste zuen modulu moduko bat zela. Adostu genuen sarrera proba gainditzen banuen itzulpengintza egingo nuela, eta gainditu egin nuen. Gainditu ez banu, igual, kasu egingo nion…
Ibilbide profesionalari dagokionez, karrerako laugarren mailan hasi nintzen Eusko Legebiltzarreko interprete bekadun gisa. Ni gehiago ibilita nago interprete, itzultzen ere bai autonomo gisa, baina interprete gehiago, eta gehiago gustatzen zait gainera. Konferentzietan, udaletxeetan…
M.A.: Aukeratzerako garaian ez neukan batere garbi, eta orain ere ez. Orain esango nuke, albaitaritza ikasiko nukeela. Hegoaldean egin nahi nuen, errusierarekiko lotura hori ere banuen… Lanean, itzulpen enpresa batean, Bakunen, ibili naiz azken bi urte hauetan, batez ere testu liburuetan. Asterixen komikiren bat ere itzuli dut.
X.P.: Gabriel Aresti izan zen Asterixen lehen itzultzailea…
Maddalen Arzallus: “Bertsotan, ofizioka ari zarenean, batetik, bestea esaten ari dena entzuten ari zara, eta bestetik, zurea pentsatzen eta interpretazioan ere etengabe jasotzen eta ematen ari zara”
Xabi Paya: “Hizkuntza bat ikasten duzunean, mekanismo berriak probatzen dituzu eta arropa berria estreinatzea bezala da”
Miren Ibarluzea: “Bertsotan egiten dugunean, gauza bat da buruan daukazun mezua eta bestea bertsoak zer esaten uzten dizun. Interpretazioa ere berdina da, zuk badaukazu mezu bat, baina beste hizkuntzara pasatu behar duzu denbora oso mugatu batean”
Maddalen Arzallus: “Bertsolari batek horrelako ale harrigarriren bat botatzen zuenean, nik pentsatzen nuen: ‘Mekasuen, nik hau ezin dut orain itzuli”
Xabi Paya: “‘Iratxe, ni ingelesez sartzera noa, seguru nago good morning Boise, how are you doing? abestuta hau lehertu egingo dela’”
Nerea Ibarzabal: “Ez zitzaidan Xabiri bezain erraza egiten obviously, baina polita zen. Iruditzen zait beste hizkuntza batean inprobisatzen ari zarenean ez dauzkazula euskaraz daukazun inertziak, eta hanka sartzeko beldur gutxiago ere bai”
Miren Ibarluzea: “Egia da euskaraz klixe batzuk eta esamolde batzuk automatikoki etortzen direla edo baliatzen ditugula. Beste hizkuntza batean biluziagoa da inprobisazioa”
Xabi Paya: “Orduan esaten duzu: ‘Bueno, bale, egongo dira bertsolari pare bat zeruan purrustadaka, baina ulertu baldin badute, ba, ongi egin dugu”
Bertsotako eskarmentuak, bertsotan egiten den hizkuntzaren langintzak, ba al dakar onurarik itzultzaile edo interprete lanetan egin behar diren lanetarako?
X.P.: Dudarik gabe. Lurdes Auzmendik niri beti esaten zidan erraztasunak neuzkala horrexegatik…
M.A.: Bai, niri ere esaten zidaten…
M.I.: Nik beti esaten dut bertsoari esker landu dudala hizkuntza, bertsolaritzak eman didala euskararen kontzientzia.
N.I.: Bertsolaritzaren markoan hitz edo espresio bakoitza altxor bat izan daiteke, momentu jakin batean errima bat, metafora bat edo jolas bat eman diezazukeelako. Esperientzia horiek hizkuntzarekiko beste begirada bat ematen dizute.
M.A.: Zenbait aspektutan antzekotasunak dituzten jarduerak dira, gainera. Bertsotan, ofizioka ari zarenean, adibidez, alde batetik bestea esaten ari dena entzuten ari zara, eta bestetik, zurea pentsatzen eta interpretazioan ere etengabe jasotzen eta ematen ari zara.
X.P.: Alboka jotzea bezala dira biak, aldi berean hartu eta bota, eta hor oreka izan behar duzu; ezin zara gehiegi zentratu ez batean eta ez bestean. Gainera, bi kasuetan, malabarista joko hori sortzailea da, ez duzu erabat kontrolatzen, eta daukazunarekin eta zarenarekin erantzuten duzu.
M.A.: Bertsotan ibiltzeak mila jarrera ere erakusten dizkizu bizitzarako bezala lanerako ere balio dutenak: aurkezpen bat egiteko, urduri ez jartzeko…
Olerkigintza itzultzeko are nabarmenagoa izan daiteke abantaila, ezta? Esaterako, Xabi, zuk egin zenuen bezala Calderon de la Barcaren Bizia amets itzultzeko.
X.P.: Dudarik gabe. Bertsotarako aurrez egindako lanketarik gabe ez dakit gai izango ote nintzatekeen… Jolas modura ekin nion, Ingalaterran trenean egin behar nituen ordu hiletan. Gero, ikusi nuen Literatura Unibertsalaren Sailera aurkezteko hamar orrialdeko lagin bat eskatzen zutela, eta, baiezkoa eman zidatenean, buru-belarri sartu nintzen.
Silabei traiziorik ez egitearren, lerroak gehituz konpondu nituen hizkuntza batetik besterako aldeak. Gero, gauza bat da neurri jakin batean kabitzea eta bestea, bertsotarako sortua izatea, hitz neurtua edo neurtitza izatea, eta horri ere aurre egin behar izan nion.
Zuk, Miren, Shakespeare bertsolari ekimenean hartu zenuen parte. Egile ingelesaren Uda gau bateko ametsaren itzulpena geure bertso moldeetara gerturatzea planteatu zen orduko hartan. Zein abantaila ikusten zitzaizkion planteamendu horri?
M.I.: Juan Garziak itzuli berria zeukan, baina, nolabait, oraindik ez zuen inork testua ikusi, eta saio hori zertu zen ikusteko ea gai ginen pasarte batzuk bertsotara ekartzeko. Jon Martin eta biok aritu ginen. Ni saiatu nintzen pertsonaia edo eszena ezberdinei doinu egokiak ezkontzen. Horrela, iratxoei doinu arin eta jostariagoak jarri nizkien, esaterako… Saioan komentatu zen doinu ezagunak, zortzikoak errazago egiten zaizkiola euskaldunari 10/8 eta 7/6 neurrietara oso ohituta gaudelako. Itzulpenen helburua testua hartzaileari ahalik hurbilen eta eskuragarrien suertatzea da beti, eta horretarako bide gisa planteatu zen esperimentua.
Ez zaizue inoiz gertatu kantari baten abestia kontrako eztarritik sartzea eta konturatzea gure ohiko neurri horietatik oso bestelakoa delako izan daitekeela?
N.I.: Niri bai, gertatu izan zait oso serio poesia egitera jarri eta gero konturatzea zortziko bat dela, errima eta guzti. Eta nire burua behartu ere bai silabaren bat gehiago sartzera edo errimaren bat kentzera… (barreak)
Alderantzizko bidea ere irekitzen al da? Alegia, hizkuntzak ikasteak edo itzulpenetan aritzeak eskaini al dezake onurarik bertsotarako?
M.I.: Bai. Nik uste, batez ere literatur itzulpengintzan ari bazara, lanean ari zarela topatzen dituzun metaforek edo dena delakoek aberastu dezaketela zure bertso jarduna.
X.P.: Lehen esan bezala, antzekotasunak dituzten bi jarduera izanda, bataren nahiz bestearen praktikak alde bietarako onura dakar. Eta hizkuntzak ikasteak euskararen beraren mekanismoen eta berezitasunen ezagutzan sakontzeko bidea eskain dezake baita ere.
Xabi, 2005eko Txapelketan interprete lanetan aritu zinen. Eta hor pilaturiko ezagutzak Senez aldizkarian argitaraturiko Bat-bateko itzulpengintza: gakoak eta azterbideak artikuluan jaso zenituen. Bertan bertsoaren itzulpenerako bideak planteatzen dituzu, baina, aldi berean, bertsoak bere dimentsio guztian itzultzea ezinezkoa dela ere aitortzen duzu. Azalduko diguzu?
X.P.: Jada banuen bide bat egina kontu honekin, eta bide horretan topaturiko pautak, zalantzak eta abar jaso nahi izan nituen. Planteatzen dena da bertsoen interpretazioa egiterakoan edo edukia salbatuko duzula edo formarekin saia zintezkeela, baina biak ongi jasotzea ezinezkoa dela. Horren bila doanari, bejondeiola.
M.I.: Guk geuk ere, bertsotan egiten dugunean, gauza bat da buruan daukazun mezua eta bestea bertsoak zer esaten uzten dizun. Interpretazioa ere berdina da, zuk badaukazu mezu bat, hizkuntza batean eta zeure buruan, baina beste hizkuntzara pasatu behar duzu denbora oso mugatu batean, eta, ondorioz, ahal duzun neurrian.
X.P.: 2005ean finala bukatu eta bi ordura emititu zen ETB2ko programa. Bi interprete geneuzkan zuzeneko itzulpena egiten gaztelaniara, eta mekanografo batek pasatzen zuen idatzira, Amaia Agirrek transkribatzen zuen bertsoa eta nik bi testuen konparaketa egiten nuen, interpretazioari, behar izanaz gero, zuzenketak sartzeko edota, erabiltzen genuen azpidazteko makinak neurri hori zuenez, lerro bakoitza berrogei karakterera moldatuta zegoela zaintzeko. Hori interpretazioa izan zen ehuneko ehunean, idatziz emana.
2009ko txapelketakoan, berriz, finaletik astebetera emititu zuten ETB2ko programa. Jon Martin eta biok aritu ginen Amaia Agirrek transkribaturiko bertsoak itzultzen. Kasu honetan itzulpena izan zen eta ez interprete lana. Programa batek eta besteak ez dute zerikusirik.
Zein dira ezberdintasun nabarmenenak emaitzan?
M.I.: Loturetan nabaritzen da diferentzia…
X.P.: Egañak bota zuen ‘nahiz diferentzia badagon egon, jeiztetik jeistera/ ni oso harro pasako naiz, naturala horixe da/behien aulkia aipatzetik behian aulkia jartzera’. Interprete batek esango luke ‘a pesar de que hay diferencia de ordeñar a bajar yo pasaré orgulloso porque es lo natural/ pasar de hablar de las sillar para ordeñar vacas a poner sillas abajo’. Hor badaude hitz joko batzuk ‘jaitsi eta jeitzi’ edo ‘behea eta behia’ eta izan daiteke interpreteak azalpen gehigarriren bat eskaintzea: El bertsolari en este caso a hecho un juego de palabras…, baina behartuta ez dago; batzuek egiten dute eta beste batzuek ez.
Itzulpen batean, ikusita bertso horren muina hitz joko hori dela, bilatu beharko litzateke horren antzeko efektua izango lukeen zerbait, eta emaitza izan zen, oker ez banago: Yo pasaré orgulloso, pues ese es mi trabajo/ de hablar de sillas de ordeñar arriba a ordenar sillas abajo. Hori da eseri eta ikusi figura poetiko erretorikoa, hitz jokoa, aliterazioa dela, eta zer pareko aurkitu dezaket nik gaztelaniaz dauzkadan tresnekin. Helburua da erdal entzuleak jaso dezala ahalik eta modu fidelenean euskal bertsozaleak jaso duena. Erronka sekulakoa da.
M.A.: Izan daiteke pixka bat bertso paper idatziak eta bat-batekoa konparatzea bezala.
Miren eta Maddalen ere iazko udan burutu ziren kulturarteko topaketetan langintza berean aritu zineten. Zein da finkatu den eredua, nola moldatu zineten?
M.A.: Edukia itzuli dugu. Aurreneko saioetan ezinezkoa zen harago joatea. Gero, aurrera doan bezala, gero eta ezagunagoak egiten zaizkizu euren formak eta hasi zaitezke edukiak forma horretan sartzen saiatzen.
M.I.: Irizpide nagusia zen edukia pasatzea, bai ahoz eta bai idatziz.
X.P.: Komeni izaten da, ahal bada behintzat, egoera eta erreferenteak argitzea. Baina batzuetan konplikatua ere izaten da. Foley bigarren aldiz Euskal Herrira etorri zenean, eskatu zidaten bertso-afari batera eramateko. Iruñera joan ginen, ardo botila mordo bat zegoen eta Sustraik bertso bat bukatu zuen esanez iazko Nafarroa Oinezekoak izango zirela. Kristoren barreak eragin zituen, Foleyk ulertu egin nahi zuen, noski, eta azaldu behar izan nion zer ziren ikastolak eta zer zen Nafarroa Oinez, eta aurreko urtean, sekulako euritea izan zenez, jende gutxi joan zela Nafarroa Oinezera…
M.A.: Bertsolari batek horrelako ale harrigarriren bat botatzen zuenean, nik pentsatzen nuen: ‘Mekasuen, nik hau ezin dut orain itzuli’.
X.P.: Esan beharra dago bertsolariei inoiz ez zaiela eskatu entzuleriaren erreferentzia markoak kontuan hartzeko.
M.A.: Ez zitzaien eskatu eta ez zaie eskatu behar. Zuk ahal duzuna egiten duzu, eta kito.
X.P.: Txapelketa itzuli behar denean, dudarik gabe, baina Ameriketako ez dakit zer puntatan bertsolariak etengabe hitz-jokoak egiten baditu, edo han ezezagunak diren erreferentziak erabiltzen baditu… Bestela ere bada konplikatua euskaratik itzultzea. Generoa dela…
Itzultzaile edo interpretearekin ez ezik zuzenean beste hizkuntza batzuetan abestera ere animatu izan da jendea. Xabik eta Nereak, adibidez, Boisen ingelesez ere egin zuten 2015ean. Boisen bost urtean behin egiten den Euskal Jaian egon zineten 2015ean. Bertigoa ematen duen ariketa bat izan behar du, ezta? Zein izan ziren sentsazioak?
X.P.: Boisekoa bost urtean behin izaten da, eta 2010ean Iratxe Ibarra eta biok joan ginen. Heldu bezain pronto ikusi genuen ekitaldietan euskaraz ez zekien jende asko zegoela. Beldurra zen haientzat ‘a capela’ erdipurdi abesten zuten bi pertsonaia ulergaitz baino ez izatea eta, horren aurrean, Iratxeri esan nion: ‘Iratxe, ni ingelesez sartzera noa, seguru nago good morning Boise, how are you doing? abestuta hau lehertu egingo dela’. Eta halaxe gertatu zen. Saioaren biharamunean jende pila bat gerturatu zitzaigun esanez: ‘Ai ama, ulertu egin dut, azkeneko urteotan denetan etortzen ziren gregoriano abeslari horiek zertan ari ziren!’. Orduan esaten duzu, bueno, bale, egongo dira bertsolari pare bat zeruan purrustadaka, baina ulertu baldin badute, ba ongi egin dugu.
Beraz, baneukan esperientzia hori eta Nerearekin konpartitu eta esan nion: ‘Nerea hemen euskarazko bertso bikainenaren ondoan ingelesezko balekoarekin doblea lortzen duzu’.
N.I.: Nire lehen aldia zen ingelesez bertsotan. Bat-batean, gutxi batzuk ere joan ziren, batez ere parrandan. Eta idatziz ere egin genituen batzuk, eta pilo bat gustatu zitzaidan. Ez zitzaidan Xabiri bezain erraza egiten, obviously, baina polita zen. Iruditzen zait beste hizkuntza batean inprobisatzen ari zarenean, ez dauzkazula euskaraz daukazun inertziak…
X.P.: Ez daukagu hamaika bertuterik.
M.I.: Baina saio osoak egiten zenituzten ingelesez?
N.I.: Gauza asko egin genituen.
X.P.: Bai, lehenengo egunetan kirol ekitaldiak daude, hockey estadio batean, eta ke artean atera behar dugu, munduko onenak bagina bezala…
M.I.: Erakustaldi moduko bat.
N.I.: Show bat.
X.P.: Lehen egun horretan, su artifizialak dira, librean bertso batzuk. Baina, gero bai, izan genituen ordu erdiko saio batzuk.
N.I.: Pixka bat pedagogikoa egiten saiatu ginen, tutorial moduko batzuk.
X.P.: Helburua zen eurek ikustea inprobisatzen ari ginela. Horretarako, jolas ezberdinak planteatu genituen. Adibidez, eurek errimak eman ingelesez, sky, fly eta horrelakoak, eta guk bertsoa osatu, ingelesez.
N.I.: Bertso hibridoak joan ziren asko. Berak, ingeles gehiago sartzen zuen, baina ni ere saiatu nintzen. Tarteka konturatzen nintzen: ‘Pufa, nora zoaz…’, baina akordatzen naiz hockeyko estadio horretan herri kirolariek ere ez zutela egiten Euskal Herrian egingo luketen bezala. Harria jaso baino gehiago zen harriarekin selfiak ateratzea, eta pentsatu nuen: ‘Ba nik ere nahi dut hemen pixka bat tontoarena egin’. Gogoratzen dut koplatan hasi eta joko politak sortu zirela, harriak eta Rolling Stones eta abar. Oso ondo pasa genuen.
Bertako bertsolariek, Martin Goikoetxea batek adibidez, egin izan dute ingelesez bertsorik? Zuen saiakera gustatu zitzaien?
X.P.: Bertako bertsolariei ez zaie inoiz burutik pasa ere egin ingelesez egitea.
N.I.: Jarri izan balira, guk baino askoz ere hobeto egingo zuketen.
X.P.: Martinek ikusiak zituen Boisen gure aurretik egindako saioak, eta konturatu zen harrera ona zuela esperimentuak.
Buruari nekatu ederra emango dion ariketa izan behar du…
N.I.: Bai, baina nire kasuan behintzat, mesede gehiago egin dit kalte baino. Erasmusetik bueltatu ondoren ez nekien ongi nola txertatu bertsoa nire bizitzan berriro. Pixka bat aspertuta edo, ez dakit zein den berba… lehen zinen horretara bueltatu nahi duzu, baina ez dakizu puntu horretan zauden; segurtasun falta pila bat sortzen zaizkizu utzita egonez gero. Horrela nengoela, Ane Labakarekin eta Irati Majuelorekin batera Mexikora, Jornadas Iberoamericanas de Jovenes Versadoren y Trovadores delakora, joateko gonbita iritsi zitzaidan Elkartetik, eta baiezkoa eman nuen. Saio ofizialetan, Anek eta biok euskaraz abestu genuen, eta Iratik gaztelaniara itzuli. Baina gero, informalki eurekin gaztelaniaz ere dezenteko saioak egin genituen, dezimetan edo euren kopla moduko horietan. Ba, hortik etorri zait bertsolaritzara berriro ‘engantxatzeko’ bidea, zeren sentitu nintzen libre berriro hanka sartzeko, eta izugarri gozatu nuen. Zergatik da gaztelaniaz egiteko sekulako gogoa daukadala eta euskaraz egiteko, berriz, beldurra? Pentsamendu horrekin eman nion buelta bolada motel horri. Bizkaiko Txapelketa iritsi zen, justu Mexikotik bueltan, eta sekulako gogoarekin ekin nion. Hizkuntza aldaketa horrek eman zidan behar nuen motibazioa.
X.P.: Alexis Díaz Pimientari entzun nion: La primera condición de la improvisación es el error. Ez baldin baduzu onartzen gertatuko dela, horrek eragiten dizu beldur bat idatzizko bertsoak egitera zaramatzana. Bestelako hizkuntza batean egin behar duzunean, ordea, ez dauzkazu eskura euskaraz egiteko ikasi dituzun tranpatxoak, etsi egiten duzu eta arriskatu.
M.I.: Egia da euskaraz klixe batzuk eta esamolde batzuk automatikoki etortzen direla edo baliatzen ditugula. Beste hizkuntza batean biluziagoa da inprobisazioa.
X.P.: Eta zailtasun berriei egin behar diezu aurre. Gogoratzen naiz behin eskatu zidatela Pasaiako Plazatik ingelesera, frantsesera eta gaztelaniara pasatzeko. Esan nien ingelesez eta frantsesez ez nintzela tematuko neurri eta errimekin, baina gaztelaniaz saiatuko nintzela kantagarri egiten. Begira zer egin nuen: La plaza de Pasajes hoy es noticia/ un toro a salido con gran malicia/ lo que ha sucedio os voy a relatar/ para que los mas tristes os podais consolar. El dia de Santiago fiesta en Pasajes es/ quien no haya llegado que pregunte despues/ al principio la gente animo al animal/nadie se queria acercar al final.
Geroxeago, jendaurrean gaztelaniaz bat-batean egitea tokatu zitzaidanean, konturatu nintzen azentuaren arabera errimatzen dutela. Horko bertsoetako oinei erreparatuz gero, azentua, berez, bigarren silaban dute noticiak eta maliciak, eta nik aurreratu egin nien, doinuan sartu ahal izateko… Horrek sekulako belarriko mina egingo dio erdal inprobisatzaileari eta entzuleari.
M.I.: Horregatik da hain konplikatua gaztelaniazko testu bat euskal doinu batera ekartzea.
X.P.: Euskaraz edozein azentuazio onartzen da kasik bertsotan ari bagara. Baina gaztelaniaz ez, perdida eta pérdida ez dira inoiz elkarrekin joango. Perdida Habanerara ongi etorriko da, azken aurrekoan duelako azentua, baina pérdidak ez dizu balio. Bat-batean konturatzen zara sekulako ideia ona izan duzula gaztelaniaz, baina ez duela funtzionatzen.
Eta ingelesez are nabarmenagoa da hori. Chocolate gaizki azentuatzen baduzu so leit ulertuko dute. Azentuazioak erabat aldatzen du esanahia.
Beste hizkuntza batean aritzearena oso puntualki hartzen den bide bat da, ezta? Gisa honetako zein saio duzue gogoan?
M.A.: Nik uste jolas bezala egiten dela. Euskal Herrian zehar, urtean saio mordoa egiten da, batzuk oso informalak, eta noizbait tokatu izan zait saiakeraren bat.
M.I.: Saiotxoren bat egin izan dut, jolasean, bertso udalekuetan, bertso eskolan edo poteoren batean. Sorbonan ere egin nuen saio bat.
X.I.: Ni dezente eginda nago. Washingtonen Irati Andarekin, anaiarekin Hego Ameriketatik egin genuen bidaia batean, Bruselan…
N.I.: Ane Labakak eta biok Londresko euskal etxean jardun genuen bertsotan, eta gehienak, euskaraz. Baina euskaraz ikasten ari ziren bertako batzuk ere bazeuden, eta haiei, erdi ingelesez.
X.P.: Erdara tartekatzearena askotan egin izan da tradizonalki, Oskorriren ‘que te parece Marinaren nobiyua’…
M.I.: Kopla zahar asko daude hizkuntza-anitzak.
X.P.: Oraingo neskatilak oso dira prety
M.I.: Baina hori baliabide estilistiko bat da, irri egiteko baliatzen duzu.
X.P.: Bai baliabide puntual gisa gehiago erabiltzen da saio oso bat egiteko baino. Bertso-afari batean, sarjento Payaren paperean jarri ninduten eta gaztelaniaz bota nituen bertsoak, gairako ongi zetorrelako.
M.A.: Gehiago esango dizut, askotan, hizkuntza erabiltzeko ez daukazu jakin beharrik. Nik Peñagarikano frantsesez askotan entzun dut, eta sekulako grazia egiten du.
Maddalen Arzallus: “Gehiago esango dizut, askotan hizkuntza erabiltzeko ez daukazu jakin beharrik. Nik Peñagarikano frantsesez askotan entzun dut eta sekulako grazia egiten du”
Miren Ibarluzea: “Dena den, nik ez dut uste inoiz egingo denik bertso saio bat osorik ingelesez edo beste hizkuntzaren batean. Bertso bat edo beste agian bai, edo hibrido batzuk, baina hortik aurrera ez zait oso hipotesi errealista iruditzen”
Xabi Paya: “Behin eta berriro argi utzi genuen Euskal Herrian beti euskaraz egiten dela, esperimentu bat zela ingelesez egitearena, trainerua uretatik ateratzea zela, like a fish out of the water”
Maddalen Arzallus: “Euskaraz egin eta itzultzailea eraman derrigor egin behar da. Gero, beste hizkuntzako bertso bat sartu beharko litzatekeen edo ez, nire ustez bai, sartu beharko litzateke, baina oinarriak izan behar du euskarazkoa”
Nerea Ibarzabal: “Mexikon itzulpenarekin egin genituen saio horietan oso kuriosoa egin zitzaidan emaitza, publikoaren erreakzioa hogei segundo geroago jasotzen baituzu. Hogei segundo pasatzen dituzu jakin gabe bota duzunak funtzionatu duen edo ez”
Xabi Paya: “2003an Ahozko Inprobisazioa Munduan egin genuenean, portugesezko interpreteak hamar minutuko azalpena ematen zuen minutu bateko bertsoa itzultzeko. Hori bai zela coitus interruptus bat!”
Garai batean Ipar Euskal Herrian ba omen zegoen frantsesez bertsotan egiten zuen bertsolaririk. Dekadentzia seinale bezala hartu izan da hori. Jarri behar da marra gorririk?
X.P.: Bertsolaritzak definizioz euskaraz egindakoa behar du. Euskara kentzen badiozu, repentismoa izango da edo regueifa edo dena delakoa, baina bertsolaritza ez. Beste kontu bat da, baliabide gisa edo zubigintzarako, puntualki beste hizkuntza bat erabiltzea.
N.I.: Bai, hemendik ikusita argi dago euskaraz egin behar dela, eta Boisen euskaraz egin genuen ingelesez baino gehiago. Baina momentu batzuetan mila pertsona dauzkazu aurrean, eta konturatzen zara gehienek ez dutela ulertzen, eta komunikatu egin nahi duzu. Hor pasatzen zara zerbait ingelesez egitera. Hasieratik, Xabik aukera hori aipatu zidanetik, erabat logikoa iruditu zitzaidan eta adostasuna eman nion.
X.P.: Behin eta berriro argi utzi genuen Euskal Herrian beti euskaraz egiten dela, esperimentu bat zela ingelesez egitearena, trainerua uretatik ateratzea zela, like a fish out of the water.
M.I.: Dena den, nik ez dut uste inoiz egingo denik bertso saio bat osorik ingelesez edo beste hizkuntzaren batean. Bertso bat edo beste agian bai, edo hibrido batzuk, baina, hortik aurrera, ez zait oso hipotesi errealista iruditzen.
Euskalduna ez den publiko baten aurrean zer da hobea, euren hizkuntzan ala itzulpenarekin?
M.A.: Euskaraz egin eta itzultzailea eraman, derrigor egin behar da. Gero, beste hizkuntzako bertso bat sartu beharko litzatekeen edo ez, nire ustez, bai sartu beharko litzateke, baina oinarriak izan behar du euskarazkoa.
X.P.: Helburua bertsolaritza kanpora eramatea bada, momenturen batean, euskarazkoa derrigor eskaini behar duzu. Guk, adibidez, lehenengo agurra euskara hutsean, eta tartean ere euskaraz joan ziren bertso gehiago. Baina, bertsolaritzaren ziria, erantzuna eta abar helarazteko, guk inprobisatu egiten dugula eta ondo pasatzen dugula adierazteko, zeren hori ere bada bertsolaritza, hori ingelesez ere eskaini genien. Gai-jartzaileak ingelesez egiten zuen bere lana, eta, guk ere, haria jarraitzeko modua, edo gutxienez oinarrizkoa ulertarazteko modua eskaintzen genien. Hori lortzeko traizio pixka bat egin behar duzu.
N.I.: Mexikon itzulpenarekin egin genituen saio horietan oso kuriosoa egin zitzaidan emaitza, publikoaren erreakzioa hogei segundo geroago jasotzen baituzu. Hogei segundo pasatzen dituzu jakin gabe bota duzunak funtzionatu duen edo ez.
X.P.: 2003an Ahozko Inprobisazioa Munduan egin genuenean, portugesezko interpreteak hamar minutuko azalpena ematen zuen minutu bateko bertsoa itzultzeko. Hori bai zela coitus interruptus bat!
Eta gero, ikusgarritasunaren kontua dago. Interpretea taulatutik ari bada, kasik badirudi berari zuzentzen zaizkiola publikoaren erreakzioak.
M.A.: Azkeneko kultur artekoetan, nola egin planteatu zenean, hasieratik esan genuen interprete lanetan genbiltzanek, ahal zela, ez genukeela bistan egon behar.
M.I.: Trabarik gutxien egiten duen sistema pantaila bidezkoa izango da. Bertsolaria abesten ari den aldi berean, pantaila batean idaztea interpreteak.
X.P.: Bertso interprete lan hauetan aritu zen lehena Koldo Tapia da, eta, ikusgarritasunaren arazoarena komentatu nionean, kontatu zidan Andoni Egañarekin Veracruzera, Mexikora, eginiko bidaia batean bik elkarrekin bertsotan jartzen tematu zirela bertakoak. ‘¿Pero como haremos lo de la traduccion?’, ‘Bueno, pues que cada uno se traduzca lo suyo’. Bota du Andonik bere bertsoa eta: ‘He dicho que…’. Koldok ‘Pello Joxepe tabernan dala’ abestu eta: ‘He dicho que la flor es bella porque resurge en el resplandor de la noche…’ (barreak denek) Koldori Andoniri baino txalo gehiago!
Gero eta ohikoagoak dira kulturarteko topaketak, bestelako inprobisatzaileekin elkartrukeak. EHko erdal komunitatearengana iristeko ahalegin bat ere badago 2005etik. Gero eta garrantzi handiagoa hartuko duen alorra da hau, ezta? Egin beharko litzateke egiten dena baino gogoeta, trebakuntza gehiago?
M.A.: Akaso ez litzake txarra. Itzultzaileak guztiz inprobisatzen ibili gara eta trebakuntza egiteko moduko ibilbidetxo bat badago.
X.P.: Nik uste Elkarteak oso ongi egin duen gauza bat dela, erraztaile figura bat sortzen denean, gero horri ibilbide bat eskaintzea. Adibidez, Irati ibili zen hemengo kulturartekoan eta, gero, Mexikora bidali zuten berriro. Hori egin beharra dago.
M.I.: Baina ez litzateke txarra esperientzia guzti horiek bildu eta gogoeta bat egitea. Xabik zerbait idatzi du, nik ere bai, baina ez du jarraitasun bat izan horrek, eta ona litzateke pauta batzuk jartzea.
X.P.: Vigo, Sardinia, Kuba, Mexiko, Brasil, Argentina, Uruguai, Estatu Batuak, Ingalaterra, Bruselas… Egia esan, toki mordo batean ibili izan naiz bertso interprete edo bertsolari joanda. Eta esperientzia horretatik, ahal dela, bi hizkuntzak egin behar dituela ongi interpreteak, baina ezin bada, hartzaileen hizkuntza dela lehenetsi beharrekoa. Edo konturatzen zara interpretearen ikusezintasuna garrantzitsua dela eta pantailan idaztea dela trabarik gutxien egiten duen bitartekoa, akatsak nabarmen samar gelditzen diren arren…
Bakoitzak berea ekarrita, lanketa kolektibo bat egin liteke pauta batzuk edo protokolo batzuk ezartzeko. Honela, adibidez, Erroman saio bat egin behar bada, jada ezarrita legoke pantaila eskatu behar dela, bi laguntzaile joatea komeni dela, bata aurkezle eta beste interprete gisa ibiltzeko eta abar.
M.I.: Are gehiago, kanpoko fenomenoen oinarrizko ezagutza bat ere landu daiteke. Zer neurri erabiltzen dituzte italiarrek? Aurrelan hori egina baldin badaukazu, formarena ere errazago bideratu ahalko litzateke.
M.A.: Ametsek saio bat egin zuen Berlinen, eta pantaila hirutan banatua zegoen. Ezkerrean, dena euskaraz; erdian, itzulpen nahikoa zuzen bat alemanez, eta eskuinean, poeta aleman batek alemanezko hori poesiazko forman jartzen zuen.
N.I.: Zenbat denboran egiten zuten hori?
M.A.: Bera bertsotan ari zen bitartean, bat-batean.
X.P.: Beste hizkuntzetan aritzeko tranpatxoak ere partekatu daitezke. Adibidez, gaztelaniaz errima errazagokoak dira aditzak eta adberbioak adjektiboak baino, ‘-mente’ bat edozein lekutan sar baitezakezu, eta aditzak beti dira ar-er-ir bukaerakoak.
M.A.: Gero, asko ikasten da beraiei entzunez, ezta? Kubatarrei entzunez konturatzen zara askotan gu bezala hamar oinekin dabiltzala bueltaka. Entzunez ikasten duzu zuk egin behar bazenu nola egin beharko zenukeen.
X.P.: Kuban inpresioa egin zidan hamalau urteko gaztetxoek ere zer lanketa daukaten. ‘La lluvia, esa guerra de renglones discontinuos’ bota zigun batek… Gero, konturatzen zara molde bakoitzak tresna jakin batzuk garatu beharra dakarrela, eta kubatarrek geurea baino errima askoz estuagoa dutenez, azentuazioagatik eta erabiltzen dituzten egitura konplikatuengatik, horrek alegoriak eta metaforak askoz gehiago lantzera eraman dituela. Hori euskaratzea askoz konplikatuagoa da. Aldiz, bertsolaria besteei itzultzea ez da hain zaila, ez bada oso maltzur jartzen behintzat.
M.I.: Hor erronka izugarri bat dago, eta egia da heldu beharko zaiola. Bertsolaritzaren nazioartekotzerako, berbazko artea den neurrian, landu beharra dago.
X.P.: Badago kontu bat, egiteke dagoena eta bertsolaritzaren nazioartekotzerako oso mesedegarria izango litzatekeena: azken 20-30 urteotako bertsoaldi on batzuk aukeratu beharko lirateke, mota ezberdinetakoak, hainbat hizkuntzatara itzuli eta azpidatziekin youtuben, bertsoa.com-en edo nonbait, eskuragarri jarri.
M.I.: Pariseko euskal etxean saiatu zen tipo bat horrelako zerbait egiten. Eta euren youtube kanalean jarrita dauzkate…
X.P.: Nik, kanpoan ibili naizenetan, gabezia hori sumatu dut. Birminghamen ikasleei, esaterako, azaldu nien zer zen bertsolaritza, Fernando Amezketarraren mundutik hain urrun ez legokeen zerbait, eta hurrengo klasera harrituta etorri zitzaizkidan sarean ingelesez topatu ahal denak –Txapelketa Nagusia–, pressing catch ikuskizun bat ematen zuela esanez.
Bertsolari dokumentala dago pixka bat horretarako. Badaude Maialenen bertso batzuk ere, eta Ametsen azken lana ere ari naiz erabiltzen orain. Baina oso gauza jakinak dira. Zerbait zabalagoa eta propio horretarako prestatua oso tresna potentea izango litzateke, bai Etxeparerekin irakurletzatan dabiltzanentzat eta baita munduan zehar barreiaturik dagoen euskaldun askorentzat, zeren egia da bertsolaritzak hortik zehar jakin-min handia sortzen duela.
N.I.: Turkian, Erasmusean nengoela, saiatu nintzen esplikatzen zer den bertsolaritza, baina ez da erraza…
X.P.: Eta bertako erdal komunitateari begira ere baliogarria izango litzateke. Zubi lan hori ere aztertzeko modukoa da. Behin Lasarten egin genuen horrelako esperimentu bat, erdal komunitatea gonbidatuta eta interpretazioa pantaila bidez eskainita, eta oso gustura hartu zuten denek. Txapelketan egin izan denak ere interesa piztu du. Ez dut uste bide hori jorratzeak euskara hutsezko saioak arriskuan jarriko dituenik. Ez dut uste sekula inork interpretaziorako pantailarik jarriko duenik bertso afari normal batean.
Maddalen Arzallus: “Ametsek saio bat egin zuen Berlinen eta pantaila hirutan banatua zegoen. Ezkerrean, dena euskaraz; erdian, itzulpen nahikoa zuzen bat, alemanez, eta eskuinean, poeta aleman batek alemanezko hori poesiazko forman jartzen zuen”
Xabi Paya: “Lanketa kolektibo bat egin liteke pauta batzuk edo protokolo batzuk ezartzeko. Honela, adibidez, Erroman saio bat egin behar bada, jada ezarrita legoke pantaila eskatu behar dela, bi laguntzaile joatea komeni dela, bata aurkezle eta beste interprete eta abar”
ZATIDURA 1.
EN POLVO, CENIZA Y NADA
ANDONI EGAÑA
Badira hogei urte. Ia hogeita bat. Lehenengoetariko irteera genuen. Veracruzera, Mexikora, joan ginen Koldo Tapia, Bertsozale Elkartearen arduraduna eta biok. Hasiak geunden beste kulturatako inprobisatzaileekin harremanetan eta Mexikotik luzatu ziguten gonbitea. “Asociación iberoamericana de la decima improvisada” zelakoa osatu nahi zuten eta gure bidaiaren asmo nagusietakoa zen elkarte horren kamustasuna azaltzea. Gu, esaterako, kulturarteko elkarte baten aldekoak ginen izatekotan baina ez genuen gure burua osatu nahi zutenean ikusten. Gu inprobisatzaileak baginen baina ez dezimistak eta are gutxiago iberoamerikarrak.
Ikertzaile eta inprobisatzaile mexikar, kubar, kolonbiar, txiletar, argentinarren… aurrean hori azaltzen ahalegindu ginen. Dezimistak ez ginela eta iberoamerikar ere ez genuela jotzen gure burua frogatzeko beti egiten genuena egitea baino modu hoberik ez zen: bertsotan, euskaraz.
Harridura sortzen zien hasieran, guk gazteleraz jakin arren zergatik euskaraz inprobisatzen tematzen ginen ikusteak. Esan ere egin zidaten salbuespentxo bat eginez ea ez nuen gazteleraz inprobisatuko, non eta han, den denek gaztelera genekien foro hartan. Ezezkoari eutsi nion. Ni ona, euskaraz nintzela esaten nien, ez nindoala nire usteak desegin eta maila artistikoa jaistera.
Beraz, lehen egunetan nik bertsoak bota eta segidan Koldo Tapiak gaztelerara itzultzen zituen. Koldo itzutzaile ona eta zaildua da. Baina badakizue… Bertsoak derrigor asko galtzen du bota osteko interpretearen lana on ona bada ere. Gainera, eurei eskatzen genizkien gaiak eta batzuk taxuzkoak eta sakonak izaten ziren. Gogoan daukat Maximiano Trapero unibertsitate irakasleak ipini zidan bat. “Para ti, Andoni, el pie de una décima muy significativa en el acerbo cultural castellano: En polvo, ceniza y nada”. Ez zegoen jiji eta jaja jardunda erantzuterik eta ondorengo itzulpenak eskatzen zuen lana ere handia zen. Buruari bueltaka ari nintzaion, ezagutu berri gintuzten haiek ez zezaten pentsa itzulpenak adierazten zuen bezain kamutsak ginela. Eta azken egunerako asmatu nuen xixtima. Teman egin genuen Koldo eta biok Jalapako antzoki eder batean. Ikus zezatela bakarka baino gehiago dialektikan aritzen ginela gu ere. Koldok gainera askok uste baino gehiago egiten zuen bertsotan. Baina biok bertsotan ari baginen nork itzuli behar zituen gure bertsoak? Geronek. Eta geronek itzuli behar genituenez, erabaki nuen hobe genuela bertsoak gazteleraz pentsatu, errima eta guzti, gero, nola edo hala euskaraz kantatu eta kantua bukatzean, itzulpenaren txandan, hasieran burutan hartu genuen hura botatzea gazteleraz.
Halaxe egin genuen eta ordura artekoa baino arrakasta handiagoa lortu. Bertsoak, jakina, eskasagoak ziren, baina itzulpenaren ostean hobeak ziruditen. Gainera, inork ez zekien ze prozedura erabili genuen. Gazteleraz pentsatu, euskaraz antzeko zerbait kantatu eta zehatz-mehatz hasieran pentsatua bota itzulpen garaian. Gogoan dut jarri ziguten gai bat honakoa izan zela: “Koldo zu zara haur bat Veracruzgo hondartzan jolasean dabilena. Halako batean ikusten duzu itsasontzitik lehorrera datorren gizon armaduradun bat, Andoni”. Eta gogoan dut jokaldia nola osatu nuen. Pentsatu nuen gazteleraz: “chaval ten cuidado, que tu cuello está en peligro, pues yo de Cortés sólo tengo el apellido”. Gero euskaraz kantatu nuen doinu erraz batean:” zure lepoa arriskuan da, ez daukat esan beharrik, nik Kortesetik nola daukadan apellidua bakarrik”. Eta bertsoa amaitu ostean itzuli nuen: “ Le he dicho que tenga cuidado, que su cuello está en peligro, que yo de Cortés sólo tengo el apellido”. Txalo zaparrada ordurartean bertso hobeekin jasotakoa baino askoz ere handiagoa izan zen. Badakit ez dela maiz erabiltzeko ideia, baina batzuetan funtziona dezakeela han ikasi genuen, Veracruzen, duela hogei urte luze.
ZATIDURA 2.
Gorrentzako bertso-saioa italian
Vis Musicale- Il Parco Sonoro Tra i Due Jardunaldien egitarauak honela dio:
SIOVEDI 23 LUIILIO 2009 • TAVERNA
INAUGURAZIONE – ORE 18.00
Saluti e auguri delle autorita
Segni che non si ínterrompono: con Tommaso Russo, Donata Chirico,Daniele Gambarara, Rosaria Giuranna, Virginia Volterra.
GIOCHI
Scripta volant, verba manent a cura di Antonella Sbrilli e Claudia Matera
DEGUSTAZIONI
CONCERTI – ORE 20:00
Saluti e augurí in versi estemporanei
Bertsolaris, repentistas, poetia braccio
lmprovysando tra ragamuffin e dancehall Jaka e Mama Marjas
Paolo Scarnecchia musikologoaren eskutik iritsi zen gonbidapena Bertsozale Elkartera. Scharnecchiak, Mediterraneoko kultur adierazpenetan ikerlari eta aditua, 2004tik zuen hartu-emana Elkartearekin, eta Jardunaldien zuzendari artistiko eta zientifiko gisa zuzendu zitzaien orduko hartan. Gonbidapenari Andoni Egaña, Onintza Enbeita, Amets Arzallus eta Jon Martinek osaturiko espedizioa bidean jarriz erantzun zitzaion.
Jardunaldiak uztailaren 23tik 26ra bitartean ziren burutzekoak, Italia hegoaldean, Calabriako Catanzaro probintziako Taverna herrian. Jon Martinek gogoan du mendialdeko paraje bat zela: “Aireportutik irten eta, iristerako, orduak egin genituen, segi eta segi mendiartean”. Eta ongi gogoratzen du, Sila Piccola izeneko parke naturalean baitago herria. “Mendi estazio moduko batera iritsi ginen, eta dezenteko altueran egon behar zuen hark, hotza egiten baitzuen”, kontatzen du. Mendiko turismora bideraturiko Villagio Mancuso instalazioetara eraman zituzten.
Aldrebes samar hasi omen zen bidaia: “Hegaldia berandutu egin zen eta Italiako aireportuan jaso behar gintuen tipoa ere bai. Arratsaldea ondo sartuta iritsi ginen, bazkaldu gabe, eta denok, baina batez ere Amets, seko gosetuta; jatekorik ez zen inondik sumatzen, ordea”. Programan azaltzen denaren arabera autoritateen agurren eta jolasen (giochi) ondoren etorriko zen degustazionia.
“Normalean baino giro isilagoa nabari zen, eta soinu probak egiten hasi ginenean, jende bat bafleetara gerturatu eta eskuak jartzen zituztela ikusi genuen. Galdezka hasi eta orduan erreparatu genion jardunaldien ardatza musika eta gormutuak zirela, publikoan gorrak eta mutuak izango genituela, batik bat”. Bertako bi inprobisatzailerekin eta greziar batzuekin egin behar zuten saioa, baina haietatik inork ez zekien ingelesez, eta nahikoa lan elkar ulertzeko. “Antolakuntzako bat azaldu zen gaztelaniaz eta ingelesez bazekiena, eta hark jarri zuen ordena pixka bat”.
Euskaraz abestu ondoren, bertsolariek eurek itzultzen zuten gaztelaniara; ondoren, gaztelaniaz zekien antolakuntzako kideak, oholtza gainetik bertatik, italierara itzultzeko; eta, azkenik, atzealdean zuten pantaila batean jasotzen zen transkripzioa. Pantailan irakurritakoa keinu hizkuntzara itzultzen zuen kide bat ere bazegoen oholtzan. “Itzulpenarena beti izaten da kontu xelebre samarra, baina hura baino kuriosoagorik ez zait inoiz tokatu”, kontatzen du Martinek. “Bertsoa bukatutakoan gaztelaniazko eta italierazko itzulpenei itxaron behar zitzaien. Orduan jotzen zuten txalo batzuek, publikoaren erdia baino gutxiagok, gorrak ez zirenek. Gorrek, pantailan irakurtzea bukatu ondoren egiten zuten, pixka bat geroxeago, gorren hizkuntzan, eskuak mugituaz. Eta zenbaitzuk, saioa keinu hizkuntzan jarraitzen ari zirenek, beste segundo batzuk geroago; batzuetan, hurrengo bertsoa hasita zegoela”.
Martini, ordea, txokanteena ez zitzaiona euren saioa egin: “Denetik bildu ginen han. Esaterako, artista gor batek beatbox emanaldi bat eskaini zuen, eta rapeatzaile mutu batek ere egin zuen saioa”. Keinu hizkuntzan rapeatzen omen zuen, eta atzeko pantailan irakur zitekeen abesten ari zena, “harrigarriena da errimatu egin zuela, keinuekin errimatu, hotsik atera gabe. Pasada bat izan zen”.
Oroitzapen polita utzi zioten jardunaldi haiek. “Mundu bat deskubritu genuen”, dio. “Denetariko jardunaldi eta ekitaldiak antolatu ohi dira hortik zehar, eta zentzu handirik topatzen ez diezunak ere tokatu daitezke bat edo beste. Baina, kasu honetan, jende jatorra eta interesgarria zen, eta ezezagunak zitzaizkigun sorkuntzaren alor batzuk ukitzen zituzten. Galdera pilo bat egin genizkien, eta keinu hizkuntza pixka bat ere ikasi genuen lau bertsolariok”, kontatzen du.
Ahozkotasunaren inguruan ikerketa garrantzitsuak eginak zituen katedratiko aljeriar bat elkarrizketatzeko aprobetxatu zuten bidaia. Jardunaldien itxiera egunean, Andoni Egañak hitzaldia eman zuen bertsolaritzari buruz, eta beste bertso saio bat egin zuten laurek. Honela dago jasota jardunaldien programan:
DOMENICA 26 LUGUO 2009 • VILLAGGIO MANCUSO
SEMINARI, WORKSHOP, LABORATORI·ORE 10:00
Human Beat Box
Alien Dee
Apri gli occhi e tira fuori le maní: introduzione alfa Lingua dei Segni
Italiana (per bambini e adulti)
Alessio Di Renzo e Tommaso Lucioli (ISTC-CNR)
Prima carpo, musica dopo… segno, gesto, movimento ed espressíone artística e poetica in LIS
Gabriele Caia,Lucia Daniele, Laura Di Gioia, Antonio Pellegrino
INCONTRI- ORE 10:00
La poesía visiva: arte, alfabeto, parola
Stefania Zuliani
Il campionati di improwisazione poetica: lo sport verbale dei Paesi Baschi
Andoni Egaña (Spagna)
Versi che non si dimenticano: per George Mifsud Chircop Marlene Mifsud Chircop,Kalcidon Vella “id-Danny”, Ronnie Calleja “ir-Ronnie” (Malta)
GIOCHI
Scripta volant, verba manent
DEGUSTAZIONI
CONCERTI – ORE 20,00
Poetar segnando (poesie e canzoniin lingua dei segni) Gabriele Caia, Giuseppe Giuranna, Rosaria Giuranna
Bertsolaris (PaesiBaschi- Spagna)
Andoni Egaña, Onintza Enbeita, Jon Martin, Amets Arzallus
Flow, beat e rime in freestyle
Kiave, Clementina, Hyst, Alien Deecon la partecipazione di Eugenio Scarlato (LIS) e Praso (Portogallo)
ZATIDURA 3
Sarasuaren dezima haiek
Jon Sarasua Guillermo Velazquezekin Hondarribian 2002an
Topatu dugun gisa honetako lehen saioa. Han eta hemen galdetuta ‘Sarasuaren dezima haiek’ bertsolariak eta Velazquezek abesturiko dezimak aipatzen dituzte denek. Tarte batean bat-batean aritu baziren ere saioaren zatirik handiena aurretik prestaturiko piezekin osatu zuten. Horietako batzuk erakusgarri, Sarasuaren ‘Una cara en dos’ izeneko sortatik hartuak.
México es lo que es
tu vista tiene su punto
como euskaldún te pregunto
Guillermo, ¿como nos ves?
Somos del mundo al revés
mas conocemos su costo
y es que nuestro propio rostro
está en dos partes tallado
indígenas por un lado
y ricos blancos por otro.
Los hablantes del euskera
son vino añejo sin copa
sí, indígenas de Europa
de antes de que Europa fuera
y tratados de manera
de indios de negra lista
carne de lenta conquista…
mas también conquistadores
hoy guapos consumidores
con discurso progresista.
(…)
En la Europa izquierdosa
o en América Latina
la palabra se combina
con coherencia asombrosa
lo alternativo se glosa
más para plantar batalla
se trata de dar la talla
en construibles terrenos
discursos, muchos hay buenos
la práctica es lo que falla.
Euskal Herria y México
las décimas y los versos
dos pequeños universos
comedias con fondo trágico
conectarlos suena mágico.
Termino sin darle bombo
pero siento algo hondo
al ponernos cara a cara
un océano nos separa
y nos une un mar de fondo.
ZATIDURA 4
Payatarrek izenetik izana
Xabi Paya, Fredi Paia eta Wilson Saliwoncyk Algortan 2007an
- Paya:
Voy a intentarlo yo también
no se si sere capaz
pero he de hacer siempre más
pues Fredi me pone a cien.
Ya se que tal vez no bién
mas te pido con amor
¡Ai Wilson por favor!
Te dare una propina
pero llevate a Argentina
a mi hermano el payador.
- Saliwoncyk:
Que bonito payador
me lo llevo pa mi tierra
(‘¡los dos!’ egiten dute oihu publikotik, barreak)
señora el trato no se cierra
a los dos ni por error.
La madre del traductor
me estaba diciendo hoy
me lo explicó donde estoy
los dejo aqui en esta sala
porque esta dupla es más mala
que un discurso de Rajoy.
- Paia:
Hoy nos tienes que aguantar
eres el tercer hermano
yo no te estrecho la mano
porque tienes que tocar
igual te la voy a dar (Wilsonek)
Aunque tengas muchos chavos
aunque la caja pongas con clavos
a mi hermano no te llevas
ni en erderas ni en euskeraz
los portes salen muy caros
ZATIDURA 5
Shakespeareren hizkuntzan ere
Xabi Paya-Nerea Ibarzabal Boise (AEB) 2015
X.Paya:
Welcome to Boise ongi etorri
we are your two bertsolaris
our main strength is not in our muscles
but in the power of speech.
Thanks to many basques who came to Boise
our culture is strong and rich;
Ameriketan landatuta be
haritza beti da haritz.
N.Ibarzabal:
How many basques, how many
euskaldun abizen
dagoeneko bertoko
bihurtu dizen
everyone says “aitxitxe
artzain etorri zen”
lehen bizitxe Markiñen
edo Nabarnizen
and now I recommend
from now until the end
pay attention to them
strong as shepperd’s hand
herri bat garelako
poztu gaitezen.
Paya:
Clap hands hard after bertsos,
as hard as it can be,
we are your bertsolaris
Nerea and me.
Lets tell you now what comes next,
what you are gonna see,
cause these strong men and women
who came over the sea
will chop down a big tree
will lift rocks like a pea…
so clap or shout, feel free
but please do never flee!
Be ready for a good show
this is Jaialdi!
Xabi Paya Washington (AEB) Smithsonian Folklive Festival irekiera 2016
Arratsalde on denoi
hello, welcome, get in!
We, Basques, have many treasures
that we wanted to bring:
this American summer
needed a Basque spring,
baina hauxe hasteko
gaur hemen zer egin?
A stunning first impression
is always a good thing,
cooks could prepare a good meal,
bertsolaris can sing…
but we have an old tradition
that deserves to be seen,
has bedi ekitaldia
aurreskuarekin!
ZATIDURA 6
Lotura interesgarriak
Xabi Payaren artikulua, bertsolaritzaren interpretazioaz, Senez aldizkarian, 2006an: “Bat-bateko itzulpengintza: gakoak eta azterbideak”. http://www.eizie.eus/Argitalpenak/Senez/20061220/paya
Miren Ibarluzearen artikulua, ‘Shakespeare bertsolari’ esperimentuaz, Senez aldizkarian, 2015ean: “Shakespeare bertsolari: literatura itzulpena bertsotan Itzulpen-saio bateko gogoetak” http://www.eizie.eus/Argitalpenak/Senez/20151020/06ibarluzea
Fredi Paia, Xabi Paya eta Wilson Saliwoncyk-en ‘Payadoreak’ ikuskizuna Algortan, 2007an. https://m.youtube.com/watch?v=j12TCG1XLO8
Gabriel Luceno “Payadores y bertsolaris” Montevideo (Uruguay), 2008an. https://m.youtube.com/watch?v=w2waHd2uz_4
Miren Artetxe eta Miren Ibarluzea Pariseko Sorbonako Unibertsitatean, 2014ean. Euren burua frantsesez itzuliaz edo Carles Beldak katalanera itzulita. http://bdb.bertsozale.eus/web/saioa/view/2014-03-27-paris-berezia
Bertso bazkaria Urnietan. Unai Iturriaga eta sargento Paya. https://m.youtube.com/watch?v=XYedmzmTqxQ
