“BECen bizi izaten den emozioa sentitu duen edonork badaki hor jokoan dagoena bertsolarien sailkapena baino zerbait gehiago dela”
Ametsek suaren bueltan dantzan jarri gintuen denok. Edo Maialenek garai bateko amonen zapia jantzi zigun. Finalista guztiak, sorbaldatik helduta, kate bat osatuz. Eta emozioak BECa zeharkatu zuen olatu bihurturik; txaloetan, oihuetan, begietan lehertu arte… Jexux Larrañagak doktore tesia egin du Txapelketan lehiaz harago gauzatzen den jolas sakonaz. Bost urte eman ditu BECen bizi izandakoaren esanahi antropologiko sakonak aztertzen.
Testua: Antxoka Agirre
Argazkiak: Galder Izagirre
Ikerketari ekin aurretik zer harreman zeneukan bertsolaritzarekin?
Aspalditxo zaletu nintzen, 93an Egañak irabazi zuen txapelarekin, Lazkao Txikiri eskaini zion harekin. Gero, gertuago edo urrunago, zale guztiak bezala, nik uste: tarteka erabat asebeteta eta ‘ez diat bertso gehiagorik nahi bolada batean’, eta, gero, itzuli eta, ‘ño, gauza ederra dek hau’. Eta, bolada batean, Usurbilgo bertso eskolan ere ibili nintzen, Tola, Gaztelumendi, Kerman, Ibai Esoain eta Xabier Sukia, Egoitz, Imanol, Evaristo Agiñakoa… −txapela eta guzti; adinekoa, gainera−, Lasarteko eta Usurbilgo bertso eskoletan ibiltzen zen hau… Giroagatik joaten nintzen ni; afaria egiten genuen astero-astero, eta oso gustura joaten nintzen. Gainerantzean, bertsotarako gaitasun gutxi, puntuka edo afalostean zerbait, baina gutxi. Ikusten zen Ibai eta hauek onak zirela, eta haiei pixka bat xaxatzera mugatzen ginen.
Pare bat urte egin genuen eta, gero, asko gogoetatu gabe, desegin egin zen.
Ikerlaria zer egiten da, jaio edo egin?
Ez dut inoiz pentsatu izan horren inguruan (barrez)… Ikerlari izateak, akademiak ulertzen duen bezala behintzat, gaitasun eta tresna askoren erabilera eskatzen du, eta, horretara iristeko, beharrezkoa da ibilbide bat eta lan izugarri bat. Eduki behar duzu borondate bat, eduki behar duzu gogo bat, eta formazio bat. Beraz, esango nuke, lanketa baten ondorioa dela ikerlaria, nahikoa garbi.
Nola bihurtu zitzaizun bertsolaritza ikerketa objektu?
Lanean ari nintzela, antropologia ikasteko harra sartu zitzaidan. Eta behin lizentziatura aterata, doktorego ikastaroetan apuntatu nintzen, ikasten jarraitzeko gogoz nengoelako. Ikastaro hauetan, lehen urtean arlo teorikoen lanketa egiten da, eta bigarren urte bat izaten da ikerkuntza gaikuntzarako lana, erdaraz tesina esaten zaiona, egiteko. Duda-mudatan egon nintzen hezkuntzako zerbait egin edo bertsolaritzaren ingurukoa. Izatez, ni hezkuntza mundutik nator, irakaslea naiz eta bertan egiten dut lan, eta logikoagoa zirudien, edo errazagoa, hezkuntzaren inguruko zerbait egitea. Baina gogoak beste aldera tiratzen zidan, eta erabaki nuen gogoari jarraitzea.
Gipuzkoako Txapelketa zen orduan. Irakurketa batzuk ere egin nituen gaiaren inguruan, eta ikusten nuen hor bazegoela bide bat egin zitekeena. Nire ustea izan zen Txapelketaren gizarte eszenak geure nortasun linguistiko kulturala kolektiboki errepresentatzeko lagin ezin hobea ematen zuela, identitate kulturalaren gaia jorratzeko balio zuela. Gainera, gai hori aztertzeko, gure erreferentzia kulturaletik abiatzea ezinbestekoa zela ikusten nuen: tokian tokiko ikerlariak tokiko hizkuntzan egin behar duela ikerketa hori.
Horrela, animatu nintzen eta lehen saiakera Teresa Del Valle antropologoari idatzi nion, ikastaldi batean: Txapelketaren hurbilketa sozio-sinbolikoa. Asko gustatu zitzaion. Gero, lan hura izan zen argitaratuko nuen nire lehen entsegua, Uztaron, gizarte zientzietako aldizkarian. Geroago, ideia gorpuzten joan zen, eta gai horri buruz egin nuen gaikuntza tesina. Printzipioz, gaikuntzaren diploma hori ateratzea zen helburua, ez nuen bestelako anbiziorik, baina, proba hori gainditzeko, tribunal moduko bati aurkezten zaio lana eta haiek aurrera jarraitzera animatu ninduten berriro. Lan polita zela, zerbait gehiago sakonduta doktore tesia aurkezteko moduan nengokeela… Zerbait baino dezente gehiago sakondu behar izan dut urte hauetan doktorego tesiraino iristeko (irribarrez)…
Zenbat denbora eman dizu?
Doktorego programako bi urteak kontatuta, guztira, bost urte eman ditut gaiarekin. Tesia egiteko ematen dituzten bekak lau urtekoak izan ohi dira. Nik, seme-alabekin eta irakasle bezala lan eginez, ez dut askoz gehiago tardatu. Badaude tesiarekin bueltaka bizitza erdi bat egiten dutenak… baita gutxiago behar dutenak ere.
Nolakoa izan da zure ikerlari errutina?
Lehengo, ikerketa gaitasun diploma lortu ondoren, neuk ere ikerketa beka eskatu egin nuen. Lizentziaturako nota altua neukan eta esan nuen: ‘Zer arraio, ba eskatu egingo det’. Eskatzea libre da, baina beka hauek oso-oso garesti daude, eta espero ez nuena zen ematea. Seko harrituta gelditu nintzen, poza ere eman zidan, eta, lanean baimen berezi bat eskatuta, bekadun moduan egin nuen urtebete. Lagun batek baino gehiagok esan zidan ia 50 urterekin ez neukala adinik bekadun hasteko.
Adarra jotzeko esaten zidaten hori, baina gero errealitateak erakutsi zuen ez zebiltzala oso erratuta. Batetik, nik daukadan bizimoduarekin, seme-alabak, hipoteka eta abar, bekadunaren soldata mileurista motz gelditzen zitzaidan. Bestetik, lanean arazoak jartzen hasi zitzaizkidan: bateraezintasunak zeudela eta abar. Beraz, urtebete eskasera, uko egin nion bekari eta lanera itzuli nintzen.
Errutinaz galdetu didazu. Bada, nik Amarako Peñaflorida Usandizaga institutuan egiten dut lan, Koldo Mitxelenatik bertatik bertara, eta horixe egiten nuen: lanetik irten eta liburutegira joan, irakurri eta notak hartzera. Xenpelar Dokumentazio Zentrutik ere egin nituen buelta batzuk, baina material gehiena Koldo Mitxelenan bildu dut.
Gero bildu ahala joan naiz idazten. Tesiaren egiturak, nolabait, egindako ikerketa lanaren kronologia jarraitzen du: lehenengo, Txapelketari buruzko informazioa bildu nuen; gero, literatura akademikoa; gero, bertsolari eta eragileekin egindako elkarrizketak…
Astegun eta asteburu egin dut lan, tartetxo bat neukan bakoitzean.
Joseba Zulaika izan duzu tesi zuzendari; nola iritsi zinen berarengana?
Miramar jauregian, 2008an, Ankulegik egin zuen antropologia kongresu batean, ‘Etnografías del deseo’ izena zuen ponentzia bat aurkeztu zuen Josebak. Entzutera joan nintzen eta izugarri gustatu zitzaidan.
Konplexutasunaren antropologia jartzen zuen ikuspuntu aztertzaile gisa, hau da, jendarte baten giza gogoa edota motibazio kulturala aintzat hartzen duen ikuspuntua. Eta defendatu zuen taldearen subjektibotasuna aztertzeko paradigma arrazionalista soilak ez digula balio, arrazoiaz gain sentimendua ere hartu behar dela kontuan.
Pentsatu nuen: “Ostras, hau da ni bilatzen ari naizena”. Kulturgintza eta herrigintza aztertzeko ezinbestekoa iruditzen zitzaidan dimentsio guzti hori. Izugarri gustatu zitzaidan, beraz, eta ausartzea erabaki nuen: email bat idatzi nion, ikerketa proiektuaren laburpen batekin.
Egia esan, ez zuen berehala erantzun. Gerora aitortu zidan zalantza dezente izan zuela. Izan ere, nik orduan ez nuen ezer argitaratua, ez zeukan nire inguruan inolako erreferentziarik. Uste dut nitaz galdezka ere ibili zela… Baina nik banekien bertsolaritza asko maite zuela, bere aita Uztapideren laguna izan zela… Ezin izan zidan ezezkorik eman (irribarrez).
Hura Renon eta zu Donostian. Nola moldatu zarete distantzian elkarlan hori garatzeko?
Nik bere orientazioa ondo ezagutzen nuen, bere idazlanak irakurriak nituen, bere egile erreferentzialak banekien zein ziren… Pierce aipatzen nion eta: “O, Pierce, oso ondo!”, esaten zidan, “ondo ari haiz!”.
Berak askatasun osoa eman izan dit bidea egiteko. Eta kapituluka bidali izan diot. Normalean, emailez dena, baina Euskal Herrira egin izan dituen bisitak ere aprobetxatu ditugu elkarrekin egoteko. Gogoratzen naiz lehen bisitarako Txapelketaren berrikusketa guztia eginda neukala, eta mundukeraren kontuarekin zalantza handiak nituela, ez ote nintzen ur handiegitan sartzen ari, baina ondo ari nintzela esan zidan.
Hurrena, arrazoi sortzailearen kapitulua bidali nion, handik ia urtebetera, eta asko gustatu zitzaion. Kapitulu horretan, adibidez, predikazio metaforikoarena bere ideia da, edo, hobe esanda, bere tesi zuzendari James Fernandezena, eta berak proposatu zidan nirerako…
Emakumeena sartu behar nuela ere esan zidan, eta sartu nuen…
Orrialde kopuruan irten nintzen, pixka bat, esandakotik. Esan zidan 300etik ez pasatzeko, eta lehen bertsioak 600 zituen. Gero, 450era jaitsi nuen.
Egia esan, bere konfiantza eta eskuzabaltasuna asko eskertu nizkion, eta, era berean, esango nuke gustatu zaiola egin dudan lana. Sentsazio horrek, nire lana gustatzen zitzaionaren sentsazioak, indar handia eman dit aurrera egiteko.
Ikerlariarena oso lan bakartia da, ezta?
Bai. Tesi zuzendariak laguntzen dizu, noski, baina norberak egin beharreko bidea izaten da.
Inork ez dizu esaten: “Irakurri liburu hau, hor topatuko duzu zeure galderen erantzuna”. Ez, zure jakin-minak eraman behar zaitu liburu horretara, galderak ere zure baitatik sortuak direlako, eta ez inork emanak.
Eta, hor tartean, badaude momentu latz dezente; zalantza sartzen zaizu ea lan hori azken bururaino eramateko gai izango zaren, nondik jo behar duzun, asmatzen ari zaren edo ez. Lehen fasean, gainera, zenbat eta gehiago sakondu, zenbat eta gehiago irakurri, orduan eta ageriagoan geratzen zaio bati norbere ezjakintasunaren neurria…
Momentu estu horietan, gaiak berak lagundu dit asko. Gaia gustatu egiten zitzaidan, motibatu egiten ninduen. Eta, pixkanaka, konturatu naiz ari naizela nire ekarpentxoa egiten, nire mailan egin behar dudala hori, eta mundu honek, bertsolaritzarenak, merezi duela.
Esaten dute lana geroratzea, gaztelaniazko procrastinar, dela doktoregaiaren gaitz arruntena. Zuk bizi izan duzu hori?
Ezertarako ere, ez. Geldialdiren bat izan nuen, nondik jarraitu ikusi ezinda emandako tarteren bat, baina gerorako utzi, ez. Dezenteko martxan ibili naiz ni.
Gozatuak ere hartuko dira, noski.
Bai, bueno. Esaterako, hasieran intuizio bezala piztuta neuzkan bonbilla horiek beste egile batzuengan topatzen nituenean, akademiko handiengan sakonduta eta gogoetatuta topatzen nituenean, gozamenez irakurtzen nituen, nire lanarentzat ate bat irekitzen zitzaidalako, ubide berri bat, sorbide bat.
Bat baino gehiago izan dira horrelako pozak.
Bertsolaritzaren inguruan egin ziren ikerketak biltzen hastea izango zen lehenengoetariko lana; zer topatu zenuen?
Ikergaiaren objektua osatzea izan zen lehen lana. Josebarekin izan nituen lehen elkarrizketak horren inguruan izan ziren: “Zer dek ikertu nahi duana? Komeni zaik mugatzea”. Beraz, Txapelketara mugatzea erabaki nuen, eta, hala ere, lan ikaragarri…
Gaiaren inguruan ez dago material asko. Sarrera bat egin nahian, Joxerra Garziaren lanak irakurri nituen. Gero, iraganetik hasi nintzen eraikitzen: nola garai batean bertsolaritza gutxietsia zegoen, eta, hor, Antonio Zavalaren lanei heldu nien. Eta, gero, Lekuona, Manuel Lekuona agertzen da toki guztietan. Joxerra Garziak aipatzen zuen bertsolaritzarekiko ikuspegi aldaketan funtsezkoa izan zela Eusko Ikaskuntzan, Bergaran, 1930ean eman zuen hitzaldia. Jatorrizkoa Koldo Mitxelenan zegoela deskubritu nuen, baimena eskatu eta abar. Eta irakurri ahal izan nuen nola garaiko intelektualitate guztiaren aurrean bertsolaritzaren balioa defendatu zuen. Eta, jarraian, bere dokumentu guztiak irakurri nituen.
Gero, gerra aurreko txapelketen inguruan hasi nintzen aztarka, eta, hor, Zubimendi agertzen da. 35 eta 36ko txapelketak berak dauzka dokumentatuta. Eta Aitzolek, Bartzelonatik bueltan datorrenean, herriaren kontzientzia pizteko ezinbesteko tresna gisa baliatu nahi du bertsolaritza.
Gerraostean, etena dator, 1960ko txapelketa arte. Hor, txapelketa iragartzen zuen afitxa topatu nuen: Campeonato del Mundo de Bersolaris…
Eta horrela joan naiz txapelketa guztiak begiratzen: 62koa, 65ekoa, 67koa, Xalbadorri txistuak, etenaldia berriz, 80an Amurizarekin iruditeriaren benetako berrikuntza… Txapelketetan bertsolariek sortzen zutena begiratu nuen, zer mundukera erakusten zuten, eta bertsoen testuinguru soziala osatzen joan nintzen, erreferentzia kultural eta linguistikoak txertatzen, gure nortasunaren irudikapen kolektiboa jasotzen… gaurko txapelketetaraino.
Proiektua literatura akademikoan pisu handiko egileen lanekin lotu eta janztea izango zen beste pauso bat. Zein izan dira zure egile erreferentzialak?
Lehenengoa, Edgar Morin: Morinen Konplexutasunaren pentsamenduaren sarrera. Lehen aipatu dizut nola Zulaikaren hitzaldian ikusi nuen konplexutasunaren antropologia zela hartu nahi nuen ikuspuntu aztertzailea. Bada, Morinen lanen bitartez sakondu ahal izan nuen ideia horretan.
Gero, Yuri Lotmanek eman zidan kultura testuaren ideia. Lotmanek ekoizpen kulturalak betetzen duen funtzioa eginkizun sozial gisa definitzen du, sortzen duen taldearen beharrizan jakinei zerbitzua emateko gaitasun gisa. Bestalde, errituala emozioak suspertu eta transferitzeko bitarteko gisa esplikatzen du. Eta Txapelketa hori da, hain zuzen: erritual bat.
Hirugarren pauso garrantzitsua Paul Ricoeurren metafora bizigarriaren deskubrimendua izan zen. Ikerketan zehar bizi izandako poztasunez galdetu didazu, bada, hau izan zen handienetariko bat: Ricouerri irakurri nion errepresentazio kulturalaren muina ez dela testuan bilatu behar, izateko nahiaren erro metaforikoan baizik. Eta hortik ikusi nuen izate kolektiboaren errepresentazio bat dela, finean, Txapelketa, komunitate baten bizi grina, zer eta nola izan nahia elikatzen duen errituala.
Hari horri tiraka, pentsamendu sortzailearen ideiarekin egin nuen topo: Pentsamendu metaforikoa analogia berriak eta elkarketa berriak egitean datza, pentsamendu prozesu bera bihurtzen da sortzailea, eta arrazoi inferentzialak josten du pentsamendu prozesua. Horrek sartzen gaitu pentsamendu errepresentazionalean eta, ondorioz, mundu sinbolikoan. Pentsamendu hori, orduan, ohiko esanguratik harago joateko bidea da eta bere funtzioa auto-sorkuntza da: irudi kultural berriak sortzen laguntzen du, alegia, giza talde baten iruditeriaren biziberrikuntzan.
Ricoeurri ez ezik Chantal Mallard filosofoari ere irakurri nion hori, baina, ostras, Manuel Lekuonak ere ez al zuen pentsamendu sortzailea aipatzen bertsolaritzaz ari zenean? Eta, aiba, ez al da hau bertsolariek egiten dutena? Beraiek neurria eta errima dauzkate, pentsamendu estetikoaren bizkarrezurra, eta, gero, arrazoi bat bestearen atzetik kateatzen dute. Hori da arrazoi inferentziala: arrazoi batek hurrengoa ekartzen du, eta hurrengoak hurrengoa.
Beraz, ikusi nuen, batetik, bertsolarien argudiategiaren matrizeetariko bat izan nahiaren grina zela; bestetik, erabiltzen zuten metodoa pentsamendu sortzailea zela, eta, hori guztia, akademiako egile erreferentzialekin osatzeko modua baneukala. Hortik aurrera, dena errazagoa izan zen.
Hirugarren pausoa hori guztia landa lanarekin frogatzea izango zen. Bertsolari eta eragileekin izandako elkarrizketa sakonak erabili zenituen horretarako.
Bai. Elkarrizketekin hasi aurretik berrikusketa lan guztia burutu nahi izan nuen. 2010 osoa eta 2011 erdia horretan eman nituen: tradizioaren eraikuntza eta literatura akademikoa dokumentatzen, liburutegietan egon zitekeena nire apunteetara eta burura ekartzen. Tarteka, badira topatu ezinak, edo baimenen baten zain egon beharra, baina niretzat prozesu polita izan da: liburu batek beste hainbatetara eramaten zaitu beti, egile batek beste batengana, eta horrela sarea osatuz zoaz, eta sarean, alferrikako makina bat konturekin batera, tarteka, pieza baliotsuak biltzea lortzen duzu pixkanaka.
Beraz, esan bezala, elkarrizketekin hasi aurretik, nahiago izan nuen zer eta nori galdetu oso garbi izan. Eta behin elkarrizketekin hasi nintzenean ere, antzera jokatu nuen: beste urtebete hartu nuen lan horretarako. Liburuekin eta egileekin bezala, elkarrizketetan ere bertan jasotako ideia batek ate berri bat ireki dezake hurrengorako, eta elkarrizketa batetik bestera hori guztia ongi arakatzeko behar beste denbora utzi nahi izan nuen.
Eta bai, ikerketaren zirkulua elkarrizketa hauekin itxi nuen. Azken finean, ikerketaren objektua txapelketak ziren, eta tradizioa dokumentuen bidez jaso ondoren, elkarrizketa hauen bidez osatu ahal izan nuen objektu hori. Gero, azkenik, txapelketetan dokumentaturikoa, nahiz bertsolariek esandakoa, akademikoek gogoetaturikoarekin jantzi, eta neuk eraikitako marko teorikoan txertatuz burutzen da egin beharreko lana.
Zein bertsolari elkarrizketatu duzu?
Bertsolaritza zaharrarekin hasi nintzen, bertsolari adinduekin: Azpillaga, Patxi Etxeberria eta Txomin Garmendia. Bizirik dauden txapeldun guztiekin ere egon nintzen: Amuriza, Lizaso, Lopategi… Eragileekin egon nintzen gero: Koldo Tapia eta Jexux Murua, edo Unai Elizasu eta Joseba Camio… Antton Aranburu, Lazaro Azkune, Joanito Dorronsoro, Joxe Mari Iriondo, Imanol Lazkano… Emakume bertsolariei buruz ere aritu nintzen Ainhoa Agirreazaldegi eta Uxue Alberdirekin… Eta bukaerarako, XXI. mendeko Agoraren atalerako utzi nituen Andoni eta Maialen. Guztira, hogei bat elkarrizketa egin nituen: 2010ean batzuk, eta 2011ko bigarren erdian eta 2012ko hasieran gehienak.
Gero, lehen aipaturiko lanean, kasu konkretua marko teoriko orokorrean txertatzen eta azken idazketan, beste urte erdi eman nuen. Eta, azkenik, beste hilabete batzuk, tesiaren aurkezpena prestatzen.
“Jolas sakona” jarri diozu izenburu liburuari, Zulaikaren jokoa eta jolasaren paradoxatik abiatuz, Txapelketa baten baitan jolasak duen garrantzia azpimarratuz.
BECeko finalean egon denak, han bizi den emozioa sentitu duenak, badaki ez dela izan bertsolarien sailkapen huts bat han jokoan zegoena, baizik eta jabego kultural oso bat, eta talde sentiera baten biziberrikuntza. Beraz, jokoa baldin bada azala eta gizarte arrakastaren gakoa, mamia identitate kolektiboaren berridazketaren jolasa da.
Ebidentzia handi hori, funtsezkoena norgintza kolektiboaren ardatzean jokatzen dela, ez zegoen esana, tazitoa zen, eta nire lanean egiten dudana da esplizitatu, azpimarratu eta esplikatu.
Bestalde, jolasak errekontziliazio eta irekiera aukerak ere ematen ditu: batetik, errekontziliatzeko aukera jakinduria kolektibo berezkoenarekin, jakinduria herrikoiarekin, (tradizioaren eraikuntzan eta iraganaren begiradan egin da hori); eta irekieraren aukera jolas sakona kulturaren eremu ludiko eta osasungarri bihurtzen baita (XXI. mendeko agoraren estetika sortzailea ikertzean egin da hori).
Ondorioz, saiakera honetan egin duguna da begiradaren aldaketa: beste begi batzuekin, lehiatik harago ikusten ikasi testuinguru baten balio kulturala.
Lehia eta jolasa kontrajarriak dira orduan?
Kontrajarriak bai, baina antagonikoak ez. Esan nahi dut paradoxak bi zentzu eta bi norabide aldi berean seinalatzen baditu ere, bi alderdiak ikusi eta onartzeko gai garen neurrian, batak bestea aberasten duela. Deluzek ‘zentzuen dohaintza’, gaztelaniaz donación de sentido deitzen dio horri. Honela, Txapelketaren kasuan, lehiak potentzia ematen dio norgintzaren berridazketaren jolas kulturalari, eta jolas horrek potentzia ematen dio lehiari.
Egiletza kolektiboa eta herrigintza ere behin baino gehiagotan aipatzen dira zure liburuan. Behin eta berriro aipatzen duzu bertsolaritzak herrigintzari egiten dion ekarpena.
Irudi bat da Maialenek txapela irabaztean gainerako finalistek nola zinez hunkiturik besarkatu zuten. Beste irudi bat da Maialenek, txapela buruan duela, kantatzen duen agurra nola elkarri bizkarretik helduta, kate bat osatuz, entzun zuten gainerako finalista guztiek. Edo beste irudi bat izan daiteke Andonik nola esaten duen lehiatzera irtengo den arren berak irabazita baino gehiago poztuko litzatekeela txapela beste norbaiten buruan ikusita. Desio horren atzean kolektiboaren onura legoke, beste ezer baino gehiago.
Beraz, bertsolaritza, produktu kultural gisa, hainbaten artean sorturiko zerbait da, eta pisu handiagoa du horrek bertsolari bakoitzak bere aldetik eginiko lanaren garrantziak baino.
Honela, egiletza kolektiboaren ardatz horretan bertsogintzaren jardun estetikoa, bere soiltasun eta biluztasunean, kulturgintzaren abangoardia bihurtzen da: errituala, sentimendua, sorkuntza eta etika. Eta baita herrigintza ere, komunitate ehuna josten dihardu-eta bertsolariak: herria hitzetan sortzeko ekintza da bere herrigintza.
Bertsolaritza predikatiboa da, munduaz dihardu, eta liburuan jaso ditudanetan gu izenordetik jariatzen da predikatu hori. Beraz, bertsoak gutasun bat ulertu eta proiektatzeko balio du. Bestalde, aurrez aurreko sorkuntza bat da, performatiboa eta erlazionala; Txapelketaren inguruan sortzen den ekosistema eta testuinguru kultural horrek guztiak identitate kolektibo bat gorpuzten du nolabait. Nolako identitatea? Bada, esaterako, euskarari zentralitate bat ematen diona; edo jasotako tradizio kulturalari, erreferentzia eta parametro kultural batzuei, jarraipena ematen diena; eta bertsoaren bidez izan nahi dugunaren proiekzioak eraiki eta irudikari batzuk konpartitzen dituena.
Zentzu horretan, bertsolariek gizartearen gogoeta kolektiboaren eroale edo interprete funtzioa ere betetzen dute, ezta?
Noski. Egun bertsolari asko zutabegile dira, zenbait baita idazle ere… Izan ere, munduaren eta gizarte gaien interpretatzaile oso finak izan ohi dira bertsolariak, hain zuzen, bertsotan, nagusiki, lan hori jartzen zaielako.
Zenbaitetan, gizarteari zerbait aurreratuko zaizkio bertsolariak, beste batzuetan gerta daiteke zerbait atzetik ibiltzea ere, baina, orokorrean, bateko eta besteko eraldaketa eta biziberritze prozesu hori nahiko eskutik joan ohi da. Krisiak eta egoera politiko berriak gizarte gaiei protagonismo handiagoa eman die gizartean, eta beste hainbeste gertatu da bertsolaritzan; gizartean generoaren eztabaidak oihartzun berriak lortu ditu, bertsolaritzan pil-pilean dago…
Sinkronizazio hori ez da beti horrela eman. Gerraosteko etenaldi luzearen ondoren, 60ko hamarkadako txapelketek eta bertsolaritzak, batez ere Basarriren eskutik, gerra aurreko bide sabinianoari, folkloreari eta baserriari lotua, berrekiten zioten. Gizartea, ordea, beste norako batean hasia zen mugitzen, industrializazioaren eta Europatik zetozen haize berrien eraginez. Horrela, nolabaiteko dibortzio bat eman zen, bertsolariek zailtasunak zituzten gizarteak mahai gainean jartzen zituen hainbat gai soziali erantzuteko. Eta horrek gizarte prozesutik kanpo utzi zuen bertsolaritza, belaunaldi berririk ez zegoen testigua hartzeko, eta abar.
Amurizarekin berreskuratu zen konexioa. Bertsolariak zerabilen iruditeria goitik behera eraberritu zuen, eta gizarteak zuenaren parean jarri zuen. Gero, Egaña eta Sarasuaren bertsolaritzatik hasita, gaur arte, bertsolaritza etengabeko gogoeta batean murgiltzen da. Garai batean, joan-etorrian ibiltzen ziren bertso saio batetik bestera; orain, bidean gogoeta egiten dute bertsolaritzak herrigintzari egin diezaiokeen ekarpenaz, bertsolariak gizartean bete beharreko rolaz, Txapelketak komunikabideetan izan behar duen tarteaz…
Generoaren inguruan bertsolarien artean piztu den gogoetari ere tarte garrantzitsua eskaintzen diozu zure liburuan.
Oso gogoeta interesgarria ari dira egiten emakume bertsolariak. Eta euren kezka edo deserosotasun hori kolektibo guztia ari da mugiarazten. Gai-jartzaileek gogoeta egin behar izan dute generoaren inguruan, behar horri erantzuten dioten gaiak plazaratzeko; bertsolari gizonezkoak ere pixkanaka egokitu beharrean aurkitu dira… Adibide ezin hobea da bertsolaritzaren izaera erlazionala eta kolektiboa ilustratzeko.
Bestalde, bere horretan ere interesgarria iruditzen zait emakumeek urte gutxian bertsolaritzan egitea lortu duten bidea. Zenbait ekarpen bistakoak dira jada, gai eta sentsibilitate psikosozial berriak ekarri dituzte, adibidez, baina esango nuke emakumeen iraultza horrek bertsogintzari, bertsolariaren pentsamendu estetikoari eragingo dion aldaket, urte batzuk barru ikusi ahal izango dugula bere dimentsio osoan.
Suposatzen dut zure lana egiteko erraztasun guztiak izan dituzula Elkartearen eta bertsolarien aldetik.
Bai, bai. Elkarrizketa guztiak Torrotxok bideratu dizkit, eskatu bezain pronto. Xenpelarren ere ahal zuten pista gehien eman zidaten. Eta bertsolariak eurak ere oso prest agertu dira.
Nik uste dut unibertsitatera iristen den lan batek baduela interesa bertsolaritzarentzat eta Elkartean ikerketa sustatze lanetan dabiltzanek, Karlos Aizpuruak, esaterako, ulertu zutela hori.
Nik neuk ere zuhurtasun batekin aritu nahi izan dut. Ez diet inoiz saldu sekulako lana egiten ari nintzenik; batez ere, neuk ere ez neukalako oso garbi azkenean zer izango zen.
Gero, bukatutakoan, bai. Grabatu egin zidaten tesi aurkezpena, eta justu Txapelketa urtea tokatu zenez, hitzaldi batzuk ere antolatu zizkidaten lanaren nolabaiteko sozializazioa egiteko. Prentsan ere izan zuen oihartzunik, eta artikulu batzuk ere idatzi nituen ezagutzera emateko.
Ez al da loraldi moduko bat bizitzen ari bertsolaritzaren inguruko ikerketa? Zurea ez da lehen doktorego tesia, Mikel Laboa katedra ere jarri dute martxan…
Ez dakit, bada, zer esan… Eusko Jaurlaritzaren beka eskatu nuenean esplikatu nuen ze asmo neukan, eta esan zidaten “aizu, gai hori ez al dago gehiegi ikertua? Ez al daukazue beste konturik?” eta abar. Klaro, tribunal horretan erdaldunak ziren gehienak, eta nahiko urrun gelditzen zitzaien bertsolaritza.
Egia esan, nik ez dut ikusten hainbeste ikertu denik. Esparru asko daude, ikuspuntu ezberdinetatik ikertu daiteke fenomenoa.
Barrutik, Mintzolatik, seguru nago ikerketa hauek suspertzeko desiratzen daudela. Mikel Laboa katedraren sorreran ere hor egon dira, baina lehen fasean ez zen proiekturik aurkeztu. Gero, bigarren deialdian, bai. Edozein modutan, oso bitarteko interesgarria da. Ni hasieran harrapatu banindu… Dena den, doktorego tesi batek, adibidez, baldintza asko bete beharra eta lan asko egin beharra eskatzen du. Alegia, doktore tesi bat ezin du edonork planteatu, eta produkzioa, maila horretan behintzat, nahiko mugatua izango da. Ez dakit barruan hori hain garbi daukaten…
Egia da, baita ere, ikerketa ez dela doktorego tesietara mugatzen, eta Elkartearena oso sistema autorreflexiboa dela. Jardunaldiak antolatzen dituzte, hainbat gogoeta garatzen dituzte… Bertsolari batzuek oso teorizazio maila polita daukate. Andoni Egañak, adibidez, hitzaldi zoragarriak eskaintzen ditu bertsoaren funtzionamenduaz, edo Basarriri buruz, edo hainbat konturen inguruan. Asko egiten da. Kultur dinamika bizi eta emankorra dago bertsolaritzaren inguruan.
Zertan lagun diezaioke ikerketak bertsolaritzari?
Nik uste dut unibertsitatera eta maila horretako foroetara iristeak aitortza bat eta prestigio bat suposatzen duela. Batez ere, hori. Eta, agian, beren burua birpentsatzeko pista eta datu berriak ere etor daitezke, elitekoentzat behintzat. Baina, bueno, eurei behar hori sortzen zaien neurrian… Nik esango nuke beraiek gehiago aportatzen digutela guk beraiei baino (irribarrez).
Zure liburua, esaterako, iruditzen zaizu bertsozale arruntarentzat erabilgarria izan daitekeela, ala bestelako erabilgarritasunak ikusten dizkiozu?
Liburu gisa atera dudana ez da tesia, bertsio arindua baizik, eta hor badago sozializatzeko ahalegin bat. Lagunek galdetu izan didatenean, adibidez, esan izan diet azken hiru kapituluak edonork gustura irakurtzeko modukoak direla. Kapitulu bat Maialenen gogoetetan oinarritzen da, bestea Andoniren gogoetetan, eta euren hitzak daude jasota. Nik esango nuke oso irakurgarriak direla.
Hortik aurrera, ez dakit… Esango nuke ikerlariei zuzenduriko lana dela batez ere.
Azken batean, sekulako sakontze eta espezializazio lana dago hor, eta, gero, hori dena edonork ulertzeko moduan jartzea kasik utopia bat da. Zentzu horretan, badago antropologia postmodernoaren joera garbi bat, lan akademikoa literaturarantz eramaten duena. Josebak berak, oraindik orain argitaratu duen Vieja luna de Bilbao da adibide on bat. Ni seko harrituta utzi nauena liburu horren atzean dagoen landa lana da: urteak pasa ditu bata eta bestea elkarrizketatzen, eta Bilbori buruz zerbait esateko izan zezaketen guztiekin egon da. Baina hori bezain harrigarria da gero hori guztia kasik nobela bat izango balitz bezala eskaintzeko gaitasuna. Hori da maila gorena, bizitza guztiko egile ibilbide oso baten emaitza.
Hitzaldiren bat eman zenuen 2013ko Txapelketaren jira horretan. Badaukazu asmorik hitzaldi, mintegi eta horrelako gehiago antolatzeko, lan honen inguruan?
Ez egiazki. Medioetan egon nintzen, Mintzolako hitzaldia ere egin nuen, artikulu batzuk ere argitaratu ditut aldizkari zientifikoetan, liburua ere argitaratu dut, egon naiz berriro medioekin… Ikerlariaren kezketariko bat izaten da ikerketa bukatu ondoren emaitzak nolabait sozializatzea, baina fase hori ere gaindituta ikusten dut. Eta, gainera, gero zure eguneroko lana dago. Eta hortik bizi zara.
Bertsolaritzaren inguruan ikertzen jarraitzeko asmorik bai?
Ni bota nintzen ozeanora, igerian justu-justu nekiela, eta bost urteren ondoren ozeanotik bizirik ateratzea lortu dut; eta, orain, eskatzen didazu berriro salto egiteko? Ederra! (barrez)
Izatekotan, biografiaren bat egin nezakeen. Adibidez, Aita Zavalak Uztapideren biografia bat dauka izugarri ederra. Bertsolariak esan bezala transkribatu zuen fraideak, eta liburuan ikus daitezkeen Uztapideren euskara, kontatzeko gaitasuna eta memoria harrigarriak iruditzen zaizkit: idazten ariko balitz bezala hitz egiten zuen. Lan hori ere etnografia da, bai, baina gaur egun beste ikuspegi bat interesatzen zaigu: subjektibotasun baten narratiba antropologikoa, impasseak, argi-itzalak, hain lauak izan ez diren bideak azalera ekartzea, norbera konprometitzen dutenak. Giza gogoaren etnografia da niri interesatzen zaidana. Eta giza gogoa sakontzeko bertsolaritza ez diren beste hainbat arlo dago. Baina asko maite ditut bertsolariak, gure harribitxiak dira. Eta, zer esanik ez, emakume bertsolariak.
Egin dudan lan hau izan da horrenbeste eman didan mundu horrekiko, bertsolariekiko sentitzen nuen zorraren ordainetan egindako opari bat, esker oneko lan bat. Baina ez naiz ikertzetik bizi, eta horrelako lan potolorik nekez ekarriko dut berriro…
Ikerlari bezala egindako ibilbide luze honen ondotik hasi aurretik bertsolaritzaz zenuen begirada aldatu zaizula iruditzen zaizu?
Ni lagunartekoetara disfrutatzera joan izan naiz beti. Egia da txapelketetara beste tentsio batekin joan izan naizela, nire lan honek aurrera egiten zuela ikusi dudan artean behintzat. Eta 2013koan asko disfrutatu nuen, iruditu zitzaidalako tesian esaten nituenak nahiko afinatuta zeudela. Suposatzen dut ikasitako denak beste ikuspegi bat emango didala aurrerantzean ere, bizitzaren gainerako arloetan bezala, horretan datzala giza garabidea.
