"Ño!" komikia. "Irabazi dugu aukera espazio batzuetan gure umorea egiteko"
“Ño!” komikia –
Jon Torner Zabala, ARGIAn.
Emakume bertsolarien esperientziak erdigunean jarrita, bertso saio baten bueltan gerta daitezkeen hamar eszena jaso dituzte Ño! komikian (ARGIA, 2023) Maitane Gartziandia ilustratzaileak eta testuen egile Miren Artetxek eta Eli Pagolak. Mamuak, trabak, heldulekuak eta aurrera egiteko tresnak islatuko dituzten hamar istant labur, konplizitate-keinu eta gozamenari gorazarre eginda.
Auto bidaiak saioetara bidean, manifestazio feminista, sariketa batean botatako izerdiak, gai-jartzailearen barne-guda, publiko aliatua eta publiko estralurtarra… Hamar eszena biltzen dituen komikia ondu duzue, ez da istorio jarraia hasi eta buka.
Eli Pagola: Ez baita bertsolari bati buruzko komikia, zerbait orokorragoa baizik. Arreta pertsonaia batean zentratzea baino, eszenak deskribatu nahi genituen.
Miren Artetxe: Pasarte batzuk dira guk bizitakoak, besteak guk bizi genitzakeenak, edo kontatu dizkigutenak, edo imajinatu ditugunak… Kontua da emakume gorputz oso diferenteak daudela bertsolaritzan, eta guztiek ez dituztela egoera berdinak bizitzen. Komikiak aukera eman digu eszenaz eszena gauza diferenteak erakusteko. Denok ez gabiltza txapelketetan, ez dugu bertso-afarietan kantatzen, edo sariketetan…
Hain justu, Maitane, elkarrizketa hasi baino lehen komikian gorputzak hartzen duen presentzia nabarmendu didazu.
Maitane Gartziandia: Ez da kasualitatea lehenbiziko eszena [emakumea dutxan, saiorantz abiatu baino lehen] eta azkena [emakume biren arteko harreman afektiboa] direnak izatea, une kotidiano eta intimoagoak, emakumeak biluzik ageri dira… Komiki osoan pertsonek dute garrantzia, aurpegiek, eta ez hainbeste inguruak. Iruditzen zaigu bertsolaritza dela buru barnetik ateratzen den zerbait, baina gorputzak ere garrantzia du, eta marrazkietan horrek dauka pisua.
Zergatik komikia?
E. Pagola: Bertsolaritza eta generoa lotzen dituzten lan teoriko piloa egin izan da eta gehiago egingo dira. Ikusten genuen komiki formatuko lan batek ere tartea izan zezakeela. Lizentzia ematen digu gaiaz txisteak egiteko ere.
M. Artetxe: Gure kideei eta gure bertso munduko feministei irribarrea sortzeko komikia da, zeinak indarra emango dien aurrera jarraitzeko. Egia da gauza asko ez direla esplikatzen, eta litekeena da bertso mundua ezagutzen ez duen irakurleari hainbat erreferentziak ihes egitea, baina tira, oro har genero gaiak ezagunak zaizkionak ziur identifikatuko dituela egoera batzuk, nahiz eta ez izan bertso munduko kide, baizik eta musikaren ingurukoa, edo literaturakoa, edo…
Lan teorikoak aipatu dituzue. Komikiak gutxi du teoriatik, hitz potolorik apenas dagoen. Beste bide batetik jo duzue.
M. Artetxe: Bertso munduko publikoarentzat gure diskurtsoa super garatuta dago jada, genero-sistemek nola zeharkatzen duten bertsolaritza bezalako praktika sozial eta kultural bat… Erabat xehatuta dugu denon artean; nahi duenak hor badu materiala. Gure asmoa gehiago zen hori nola materializatzen den erakustea, eta horretarako irudiak adibidez oso baliabide egokiak iruditu zaizkigu, eszenak kontatzen direlako.
Bertsorik ez da ageri komikian, amaieran jaso duzuen Joxepa Antoni Aranberri ‘Xenpelar’-en sorta salbu.
M. Artetxe: Alperkeriagatik izan da [barreak]. Ez, iruditzen zitzaigun inoiz kantatuak izan diren bertso konkretuak jarriz gero izango liratekeela “halakorenak” edo “bestekorenak”, eta guk nahi genuen izatea zerbait korala. Eszena batzuetan agian ongi geratuko lirateke, baina iruditzen zitzaigun testuak garrantzia handiegia hartuko zuela.
E. Pagola: Hori da. Bertsolaritzari buruzko lan batean bertsoak sartzeak presentzia handia hartuko luke, eta guk ez genuen interes berezia horretan.
M. Gartziandia: Eszena bakoitza argazki bat da. Segundo gutxi irauten duten istanteen argazki edo fotogramak dira, oso deskriptiboak, non ekintzak ez duen hainbesteko garrantzirik, baizik eta sentsazio bat deskribatzeak, giro bat.
M. Artetxe: Guretzat, kantatzera joaten garenean leku batera, bertsotan ari garen momentua gutxienekoa da, denbora gehiago pasatzen dugu aurretik eta ondoren, bidean-eta. Bertsotan ari garen unea da agian erosoen sentitzen garena, hori badakigulako egiten; beste momentu batzuk deskribatzea zen guretzat inportantea.
Agian gehitxo esatea da, baina komikia irakurrita suma daiteke geroz eta plaza gehiagotan sentitzen zaretela “eroso”.
E. Pagola: Eremuak aldatzen doaz, badago lanketa bat bertsolari zein publikoaren aldetik, feminismoak aurrerapausoak eman ditu, eta garatu dira estrategia batzuk leku geroz eta gehiagotan erosoago sentitzea ahalbidetzen dutenak. Estrategia horiek ez dira norberarenak bakarrik, edo soilik bertsolarienak kasu honetan, baizik eta beste konplizitate batzuk sortzen direla, gai jartzaileekin edo publikoarekin esaterako. Hori dela-eta ari da pixka bat plaza aldatzen.
Publikoak dezenteko garrantzia du komikian.
M. Artetxe: Azken finean, bertsolarion tokitik publikoa ikusten dugu, eta aurrean ikustea jende bat uste duzuna zu entzun nahi zaituela, ala, aitzitik, ez daukala zu entzuteko batere interesik, zure jarrera aldatu egingo da, eta errimak errazago edo zailago etorriko zaizkizu. Inportantea zen hori jasotzea. Maila diskurtsibo edo teorikoan beti esaten da publikoak parte hartze aktiboa duela bertsoaren eraikuntzan, eta erakutsi nahi genuen praktikan ere eragiten duela.
Hori guztia, umore ukituarekin.
E. Pagola: Bai. Mami asko dago atzean, ordea. Ematen du komiki batek izan behar dituela irudi politak eta dena dela iji eta aja, baina erreferentzia bibliografiko askorekin egindako zerbait da, nahiz eta gero ez den idatzita ageri. Mirenek esan ohi duen moduan, kexa baino gehiago, protesta egiten dugu guk. Umorea dago, ez dugulako gure burua biktimizatu nahi. Badakigu zer dagoen, eta hor eragiten saiatzeko erabaki aktibo bat da.
M. Artetxe: Guretzako biziraupen estrategia ere bada umorea. Aipatzen ditugunean gure arteko aliantzak, konplizitatea, ahizpatasuna… ez gara esaten ari elkarri masajeak ematen ari garela etengabe, baizik eta barre egiten dugula egoeraz, gure buruaz eta besteez, baliatuta ironia fina eta batzuetan baldarra ere bai. Da estrategia bat bertsotan irauteko behar beharrezkoa, eta horren isla ere izan daiteke. Kotxeko eszenan, adibidez, elkarri kontatutakoak jaso ditugu, eta horien inguruan ez dugu negarrez hitz egiten.
“Segundo gutxi irauten duten istanteak dira, oso deskriptiboak, non ekintzak ez duen hainbesteko garrantzirik, baizik eta sentsazio bat deskribatzeak, giro bat”. Maitane Gartziandia
Umoreak, besteak beste, botere-harremanak erreproduzitzen ditu. Hainbatetan irakurri dut bertsolaritzan badagoela umore hegemoniko bat. Hori aldatzen ari al da?
E. Pagola: Ez.
M. Artetxe: Eta puntu. Beste galderarik? [barreak]. Uste dut umoreak ia beti islatzen duela botere harreman bat. Gertatzen dena da irabazi dugula aukera espazio batzuetan gure umorea egiteko, saio feministetan besteak beste, publikoarekin partekatzen dugulako erreferentzialtasun bat eta badakigulako, esaterako, astakeria batzuk esan ditzakegula beste leku batzuetan esango ez genituzkeenak, gizonezko baten edota emakume matxistaren paperean kantatzean adibidez. Umorea egiteko molde berriak ari dira sortzen gune batzuetan. Espazio hegemonikoetan, gu ez gaudenean lehengoan segitzen dute, baina gu gaudenean galderak planteatzen dituzte: “Hau esan al daiteke? Eta beste hori?”.
Umoreak inor mintzearen inguruko eztabaida antzua da maiz, baina… uste duzue komikikoek inor mindu dezaketela?
E. Pagola: Baliteke, zerbait umorez egiterakoan oso zaila da inor minduta ez sentitzea. Baina desberdina da minduta nor sentitzen den; kasu honetan, bertsolaritzaz ari garela, subjektu zabaldu eta boteretsuena sentituko baldin bada minduta, ba tira…
M. Artetxe: Uste dut arreta berezia izan dugula marrazkietan inor ez irudikatzeko irakurleek identifikatzeko moduan, ez da azaldu izenik kritikatua dena, ez dago erreferentziarik egiatan plaza konkretu batean gertatu den zerbaiti…
M. Gartziandia: Benetako argazkietatik abiatu naiz ni, gorputz-espresioak ahalik eta ongien harrapatzeko, baina kontu berezia izan dut inor ez pertsonalizatzeko, erraz asko jartzen ditugulako aurpegiak. Garrantzitsuena ez zen orriotan nor agertuko zen, baizik eta gertatzen ari dena.
Eta, Maitane, nola izan da gidoilari parearekin lan egitea?
M. Gartziandia: Gidoia elkarrekin pentsatu genuen 2021ean Iruñean egindako Biko-Teka tailerrean [Galtzagorri elkarteak antolatua hiriko Udalarekin batera]. Eli eta Miren joaten ziren eszenak kokatzen eta neuk unean bertan bozetoak egiten nituen. Uste dut ez dela ohikoena, normalean marrazkilaria lanean hasten delako behin testuak jasotzen dituenean. Nik marrazkiak egiten nituen, eta ostean sartzen zituzten elkarrizketa eta testuak. Bateratsu aritu gara.
Hori bai, beti gertatzen den moduan, marrazten dudana nire filtrotik pasatzen da, edo nik egin ahal dudan horretatik, eta zaila gerta ahal zait beraienagoa den mundu bateko zerbait irudikatzea. Niretik ateratakoa marrazten dut, eta ez idazlearen lekutik ikusitakoa. Azken asteetan aldaketatxoak egiten aritu naiz. Beti behar da negoziatu.
Kolorea baliatu duzu, eta ez zuri-beltza.
M. Gartziandia: Normalean gehiago egin dut lan zuri-beltzean, arkatzarekin. Baina kasu honetan, tonoaz-eta hizketan hasi ginenean, segituan irudikatu nuen komiki bat oso koloretsua. Umore ukituak kolorea eskatzen zidan, nahiz eta niretzat erronka izango zen.
E. Pagola: Zortea izan genuen, Biko-Tekan hirukote moduan parte hartzen utzi zigutelako. Astebeteko lanaldi horretan hiruok ere nahiko erraz aurkitu genuen elkar, eta hezurdura garbi xamar genuela atera ginen. Maitanerekin lan egin ahala testuak orrazten joan gara, baina ez gara asko kateatu.
M. Artetxe: Elkarrizketak daude giro bat sortzera bideratuak, oso naturalak egin zitzaizkigun eta erraz atera genituen; Joxeparen hitzekin ez da hain samurra izan, kontrapuntua nondik eta nola egin ez baikenuen erabat argi.
M. Gartziandia: Polita izan da eszena bakoitzak izatea bere joko bisuala, ideia bakoitzarekin jolas moduko bat sortzen da, batean eta bestean baliabide diferenteak baliatu ditugu, Joxeparen kasuan zuri-beltzezko argazki muntaiak egin ditugu jauzi historikoa eta erregistro aldaketa irudikatzeko.
Hain justu, komikian tartekatu dituzue marraztutako istorioak eta Joxepa Antoni Aranberri Petriarena ‘Xenpelar’ (1865-1943) protagonista duten argazki muntaiak, eta amaieran bere bertso-sorta bat ere jaso duzue, Enrike Elizetxek idatzitako neskazaharren kontrako bertsoaldi bati erantzuna. Zergatik?
M. Artetxe: Joxeparena zen modu bat esateko gu ez garela aurrenekoak, ezta azkenekoak izango ere, ahalduntze estrategiak martxan jartzen. Ez da derrepente gu etorri eta esan dugula, “ei, ahalduntzera gatoz!”, baizik eta mendeetan aritu direla emakumeak bertsotan, eta beraiek ere erabiliko zituztela euren estrategiak. Hori irudikatzeko baliatu dugu, baita gure buruez barre egiteko ere, ez baikenion utzi nahi gizon bati hori egiten.
E. Pagola: Ezagunak dira bere bertso horiek. Garbi utzi nahi genuen ez zela guk asmatutako pertsonaia. Komikian esaten dituenak guk asmatu ditugu, noski, baina emakumea bazen erantzutekoa… Ez gara gu izan mobilizatzen lehenak, ezta estrategiak garatu behar izan dituztenak bertso munduan leku egiteko.
Mobilizatu zein zentzutan?
E. Pagola: Estrategiak garatzearekin du lotura. Adibidez, komikiko eszena baten kasuan, auto bidaian elkarrekin goazela sentiaraztea, saioaren ingurukoak elkarrekin komentatzea, saio propioak sortzea guk buruan ditugun beste bertsokera batzuk lantzeko eta espazio horiek gure egiteko… Ez gara mugatzen saio batetik noiz deituko zain egotera, saioko neska bakarra izateko.
Komikian ageri den eszenetako batean, bertsolariak saiora bidean kotxean doazenean, gizonezkoak hitza jaten dio emakumezkoari; beste batean, jada kantuan, emakumezkoa ia beharturik da gizonezkoaren tonoan aritzea…
M. Artetxe: Ahots batzuek eta besteek pisu desberdina dute. Badago ez kontuan hartze bat, adibidez neska gazte batek esan dezakeenarekiko kotxe bidaian; aldiz, gizon batek esan dezakeenak, are gehiago txoferra baldin bada, pisu handiagoa du. Esaten digute: “Ba esan, hitz egin, egin”, baina ez da hain erraza esatea, hitz egitea edo egitea.
Askotan gertatzen al da gizonezkoaren tonoak gain hartzea?
E. Pagola: Gehiagotan gertatzen da, ez gertatzea baino.
M. Artetxe: Fijatu zaitez pugna nork irabazten duen. Gallituak politak izaten dira.
“Mirenek esan ohi duen moduan, kexa baino gehiago, protesta egiten dugu guk. Umorea dago, ez dugulako gure burua biktimizatu nahi”. Eli Pagola.
Neska gaztearena aipatu duzue. Komikiarekin berdin sentituko dira identifikatuak emakume gazte zein helduagoak, ezta? Baita gizonezkoak ere, eta ez soilik bertsolariak.
E. Pagola: Ahalik eta zabalen egiten saiatu gara, baina gu garenak gara, daukagun adina daukagu, dauzkagun bizipen eta lagunak… Guztiaren argazki bat egitea ez da erraza, seguruaski gugandik gertuago daudenek errazago identifikatuko dituzte zenbait gauza, baina uste dut osagai gehientsuenak unibertsalak direla, ez agian zehazki komikian jasoak diren bezala, baina jende askok biziko zituen antzekoak.
M. Artetxe: Komikia gaur egunean dago kokatuta, egin bagenu 1970-80-90 hamarkadetan emakumeek zeuzkaten problematikei buruzko lan bat, diferentea izango litzateke, ziurrenik astakeria handiagoak idatzi ahal izango genituen, baina uste dut irakurle askori ez zaiola arrotza egingo hor jasoa dagoena.
Ahizpatasun edo konplizitate keinu ugari dago komikian: esandakoak, begiradak, besarkadak…
M. Artetxe: Emakume askok partekatu ditugu espazioak bai mundu feministan bai bertsoari lotutakoetan, eta horrek ezinbestean ekarri du gutako batzuen arteko laguntasun, hurbiltasun eta afektua. Hori nabaritu egiten da. Beste neska batzuk ez ditugu pertsonalki ezagutzen, baina badakigu gure problematika berberak bizi dituztela, baita kontzienteki bizi ere. Hori horrela, auto bidaietan adibidez gertatzen denean antzerakorik, badakit alboan dudan pertsonak ere ulertu duela. Horrek ezinbestean sortzen ditu aliantzak, nahiz eta ez izan afektutik edo laguntasunetik, baizik eta badirela bestelako aliantza batzuk lehenago ezinezkoak zirenak sortzea. Baldin badakit neska gazte bat bere eskualdeko mugimendu feministan dabilela, eta kotxean bioi ari bazaizkigu mansplaining ikaragarria egiten, gero komunera bidean ez dut zalantzarik izango berarekin gaiaz hitz egin ala ez, badakit bera ere kontziente dela.
Eszena gehiagori buruz galdetuko nizueke, baina ez dut nahi espoilerra egin eta misterioa azaleratzerik.
M. Artetxe: Lasai, misteriorik gabeko komikia da [barreak].
