Elkarrizketak: Aracelli Argüello eta Tomasita Quiala
Aracelli Argüello eta Tomasita Quiala –
Amaia Mujika Telleriak Gaur8-n egindako elkarrizketak, Aracelli Argüello eta Tomasita Quialari.
«Payadoreak ez luke inoiz ahaztu behar herriaren ahotsa dela»
Argentinako Cordoba probintziako payadore bakarra da. Kasik hiru milioi eta erdi biztanletan, bakarra. Cordobako probintzian beste jardun artistiko batzuek tradizio indartsuagoa omen dutelako, dantzak kasu. Berak, baina, 5 urte zituenerako esan zion aitari payadorea izan nahi zuela, «ahotsik ez dutenen ahotsa». Gainontzeko payadore gehienak gizonezkoak dira eta 50 urtetik gorakoak. Bera, emakumea, 23 urtekoa eta unibertsitateko ikaslea.
Nola iritsi zara payadore izatera?
Ni oso autodidakta izan naiz. Lagun bertsolariekin hitz eginez jakin dut hemen bertso eskolak dituzuela. Argentinan oraintsu hasi dira tailer modukoak antolatzen. Baina nik bakarrik ikasi dut inprobisatzen. 5 urte nituenerako buruz ikasitako bertsoak abesten nituen eta 12-13 urteren bueltan nire bertsoak idazten hasi nintzen. Eta, segidan, inprobisatzen. Guk defendatzen dugu payadorea jaio egiten dela eta, gero, egin egiten dela; diamanteak bezala, leundu eta biribildu.
Inguruan, etxean, bada payadorerik?
Ez, baina nire sustraiek pisu handia daukate nire hautuan. Aitona, aita eta anaia zaldizkoak dira, zaldi basatien gainean beren trebezia erakusten aritzen dira festa kreoleetan. Argentinan kirol bat da hori. Zaldizkoen munduan presentzia dauka payadoreak. Zaldizkoak zaldi gainean bere trebezia erakusten du eta payadoreak abestu egiten dio, lausengatu egiten du. Aitona, aita eta anaia zaldian ibiltzera joaten zirenean, niri arreta handia ematen zidan payadoreen jardunak. Eta oso txikia nintzela igotzen ninduten oholtzara, buruz nekien Martin Fierroren bertsoren bat abestera. Betidanik gustatu izan zaizkit inprobisazioa eta errima.
Zeri kantatzen dio payadoreak?
Payadoreak askotariko gaiei abesten die, ez bakarrik zaldizkoei. Baina azkenaldian zaldizkoei abestea diru iturri bat bihurtu da payadorearentzat.
Jatorrian, payadorea kazetaria zen, kronista, zirkuetan lan egiten zuen… baina denborarekin payadore ibiltari eta kontalari hark garrantzia galdu zuen eta lanik gabe geratu zen. Orduan hasi zen zaldizkoei abesten.
Zu payadore profesionala zara? Hori duzu bizimodua?
Tira, ni uneotan ikaslea naiz, Hizkuntza eta Literatura lizentziatura egiten ari naiz eta gurasoen babesa dut horretarako. Baina ikasketez aparte, payadore bezala diru bat irabazten dut.
Asko interesatzen zait hizkuntzalaritza eta literatura eta gustatuko litzaidake hezkuntza publikora eramatea inprobisazioa. Inprobisatzaileak mundu guztian gauden arren, Argentinan nahastu egiten da zer den payadore bat, zer abeslari bat, zer esatari bat, nork abesten dituen aurrez egindako bertsoak, nork inprobisatzen duen… Ezezagutza dago –are gehiago nire probintzian, Cordoban, payadore bakarra bainaiz– eta hori argitu beharra dagoela sentitzen dut.
Ahozkotasuna beti galtzaile ateratzen da, ezta?
Bai, eta gainera narratibari poesiari baino garrantzia handiagoa ematen zaio. Eta errimadun poesiari, are garrantzia txikiagoa, arkaikoena delako. Baina, era berean, zailena ere bada.
Zer toki daukate gaur egun payadoreek jendartean?
Payadoreak badu prestigio soziala, batez ere 1994. urtetik hona, Payadorearen Egun Nazionala izendatu zenetik. Baina hori lortzeko jende askok lan handia eta denbora luzean egin behar izan du, politikari askoren atea jo behar izan du, payadoreen jardunari balioa emateko.
Payadorea beti izan da ahotsik ez dutenen ahotsa, beti egon da herriaren alde, baztertuen alde. Beraz, payadorea beti izan da klase sozial xumekoa. Horregatik segur aski ez du izan politikarien bultzada handia eta autogestioaren bidea ibili behar izan du.
Teknikari begira jarrita, nolakoa da payadorearen inprobisazioa?
Payadoreak musikaren laguntza izaten du beti. Eta, normalean, payadoreak berak jotzen du gitarra, nahiz eta baden salbuespenen bat. Normalean binakako jarduna izaten da –batzuetan hirukoa eta laukoa ere izan daiteke, baina horietan elkarrizketa ez da hain aise joaten– eta gaia ere inprobisatu egiten da, sortu egiten da bidean. Payadore batek bidea irekitzen du, puntero-a esaten zaio. Eta, besteak, segitu egiten dio. Bien arteko lana izaten da normalean eta elkarrizketak garrantzia dauka.
Zure ustez, zein ezaugarri izan behar ditu payadore on batek?
Niretzat ezinbestekoa da payadoreak ez ahaztea herriaren ahotsa dela. Gai sozialekin kezkatuta egon behar du, horietan jantzia eta horiei abestu behar die. Payadoreak ez du bere burua aurkezten, herriak aukeratzen du herriaren ahotsa izan dadin. Hori ez luke inoiz ahaztu behar inprobisatzaileak. Diktadura desberdinen garaian, payadore askok alde egin behar izan zuten, errefuxiatu politiko modura.
Non kantatzen du payadoreak?
Ahal duen toki guztietan. Baina, esan bezala, normalean festa kreoleetan egoten da eta horiek igandero egiten dira. Bestelako musika jaialdietan ere egoten da, batzuetan festa irekitzeko, eta, beste batzuetan, ixteko.
Ohikoa al da payadoreak emakumeak izatea?
Ez da batere ohikoa, horretan ere sistemaren kontra noala sentitzen dut. Badira bizpahiru emakume, sona handikoak, Rio de la Plata eta Buenos Aires artekoak eta guztiak 50 urtetik gorakoak. Baina Cordoban ez dago payadorerik, ez du tradiziorik. Eta, gainera, gaztea naiz. Gaztea, emakumea eta payadoreek tradiziorik ez duten probintzia batekoa. Arauaren salbuespena naiz zalantzarik gabe.
Eta hori gustatzen zaizu?
Tira, akaso bai. Nik beti esaten dut ez naizela antisistema, kontrasistema baizik.
Nahi duzun guztiari kantatzen al diozu?
Argentinan payadoreen mundua oso matxista da. Payadore heldu askok ekidin egiten dute emakume payadore gazteekin kantatzea, eta, beste batzuek, kontrakoa, beti ez baitago emakume gazte batekin inprobisatzeko aukera. Baina gu errespetuz aritzen gara oholtzan haiekin gaudenean eta normalean ez gara saltsa handietan sartzen. Zaldi festa kreoleen kasuan, ez gara sakontasun handietan sartzen, pentsatzen baita emakumeek ezer gutxi dakitela zaldizkoen jardunari buruz. Oso zorrotz epaitzen gaituzte. Horregatik, normalean, emakumeak samurtasunari, maitasunari eta bakeari abesten dio.
Baina gustatuko litzaizuke gogoak ematen dizunari kantatzea?
Noski, eta egiten dut gainera. Baina pixkanaka eman beharreko pausoak dira eta horren jakitun naiz. Era berean, badakit atzetik datozen emakume gazteentzat eredu naizela eta hori ardura da niretzako. Izan dira emakume payadore gazteak, baina, une batean, utzi egin dute eta ama edo emazte izateko erretiratu dira oholtzatik. Baina nik oso garbi daukat zer izan nahi dudan eta zer egin nahi dudan, ez daukat oholtzatik jaisteko asmorik.
Nola datoz zure atzekoak?
Badatoz, baina mutilak batez ere. Bazen neskato bat, oso-oso ondo inprobisatzen zuena, baina nerabezaroarekin batera utzi egin zuena. Hori askotan gertatzen da. Nerabezaroa sasoi korapilatsua da, nahasia eta asko markatzen ditu inprobisatzaileak. Ni, adibidez, 17 urte nituela hasi nintzen inprobisatzen eta ordurako menderatu samar neukan nerabezaroa. Baina Cordoban emakume payadore gehiago sortuko diren itxaropena ez dut galtzen.
Txapelketak izaten dira?
Sariketak egiten dira, gazteak motibatzeko eta payadoreei prestigioa emateko, bai soziala eta bai artistikoa. Baina nik ez dut parte hartzen, lehia ez zaidalako gustatzen. Ez nago sariketen kontra, baina nik ez dut parte hartzen.
«Publikoaren txaloak eta berotasuna iristen bazaizkit, milioiduna sentitzen naiz»
Itsu jaio zen (1961, Kubako Holguin probintzian) eta itsu segitzen du. Jose bere semeak bere begiak uzten dizkio, denerako kasik. Elkarrizketa hasterako lagundu dio amari apaintzen; txaketa txukun jarri eta makillaje pixka bat han eta hemen.
Tomasita Quiala berandu hasi zen inprobisatzen, 22 urte zituela eta kasualitatez. Ordutik, baina, inprobisatzen duenean «beste pertsona bat» sentitzen dela dio, hunkituta. Kondekorazio asko eta askotarikoak jaso ditu bere ibilbide artistikoan, bere tasun hain berezien adierazgarri direnak; Nekazari Txikien Elkarte Nazionalak, Kubako Emakumeen Federazioak, FAR Indar Armatu Iraultzaileek eta Itsuen Elkarte Nazionalak goratu dute, besteren artean.
Ez da Euskal Herrian zauden lehen aldia.
Ez, lehenago egona naiz. 1988. urtean, nire ibilbidea hasi berritan, Kubako Itsuen Elkarte Nazionalaren izenean etorri nintzen, ONCEk gonbidatuta. Geroago, 1998. urtean, Kanaria uharteetan lanean ari nintzela, Bertsozale Elkarteak gonbidatu ninduen. Akordatzen naiz Alexis Diaz Pimientarekin batera aritzekoa nintzela. Baina hemen geundela sari bat jaso zuela jakin zuen eta hura jasotzera joan behar izan zuen. Azkenean, bakarrik aritu behar izan nuen. Eta oraingo hau hirugarren aldia dut Euskal Herrian. Bai, zortez, lehenago ere egona naiz.
Noiz hasi zinen inprobisatzen?
22 urte nituela. Berandu da, baina badirudi nire poeta lotan zegoela.
Zerk esnarazi zuen?
Ni beti izan naiz errezitatzailea. Nire buruan osatzen nituen bertsoak errezitatzen nituen, jendearen aurrean. Ikasle garaian, beti eskatzen zidaten poemak egiteko eta jendaurrean errezitatzeko. Buruan egiten eta jasotzen nituen bertsoak, eta, unea iristean, jendaurrean errezitatu. Eta arrakasta neukan, jendeari gustatu egiten zitzaion egiten nuena.
Gure itsuen elkarteak jaialdi desberdinak antolatzen zituen eta, hain justu, jaialdi horietako baterako bertsoak prestatzen ari nintzen, jendaurrean errezitatzeko. La Lisara joan nintzen, bizi nintzen tokitik urrun samar, soineko bat egiteko eskatzera. Jaialdi horretarako behar nuen soinekoa.
Eta La Lisan, kaletik oinez nindoala, bi repentista kantuan ari zirela sumatu nuen eta batak bestea iraindu zuela. Ni tartean sartu nintzen inprobisatuz, iraindua izan zena defendatzera. Bi hilabete falta zitzaizkidan 22 urte betetzeko eta 60 kilo soilik pisatzen nituen –oraingo Tomasitaren antzik batere ez–. Eta jendea harrituta geratu zen neskato itsu inprobisatzaile harekin. «Ikusi neskato txiki itsu hori zer-nolako inprobisatzailea den», esaten zuten. «Inprobisatzailea? Zer ote da hori?», pentsatu nuen nik.
Soinekoa probatzera bueltatu behar nuen inguru hartara, eta, bueltatu nintzenean, guateke bat prestatua zidaten; poetak, musikariak, edariak, janaria… Nik ez nekien oso garbi zer egin behar nuen, baina inprobisazioa odolean sartuta nuenez –nahiz eta oraindik ez nekien–, kantuan hasi nintzen, 1983ko urtarrilean. Eta kantatu eta kantatu, gaurdaino.
Inprobisazioa odolean zenuen, beraz.
Nik nire aitonari buruz gauza asko entzunak nituen. Nire aitonak dena bertsotan eskatzen zuen, bera poeta zen. Nik urtea bete eta bi hilabetera hil zen aitona. Kontatzen dute, urtea bete nuen egunean nire sehaskara hurbildu eta zera esan ziola nire amari: «Ez bilatu mediku, oftalmologo eta petrikilo gehiago –haur itsu bat daukaten gurasoek denetarik bilatzen dutelako–, neskatoak grazia berezi bat ekarriko du lurraren gainera eta berak argia banatuko du, ez du argirik beharko».
Publikoa ez duzu ikusten, baina sentitzen duzu.
Toki batera joan eta publiko berri bat deskubritzen dudan aldiro publiko horrek egiten dudana sentitzen badu, txaloak entzuten baditut, eta, berotasun hori iristen bazait, milioiduna sentitzen naiz. Hori nahikoa sari bada.
Joan izan naiz ondo ordaindu didaten tokietara, baina publikoaren berorik sentitu gabe. Hori, niretzako, galdutako egun bat da.
Nola sentitzen zara inprobisatzen duzunean?
Transformatuta, ni ez banintz bezala; desberdina sentitzen naiz. Inprobisatzen dudanean sentitzen dut badela dohain bat hor nonbait eta ni aukeratu nauela inprobisa dezadan. Oso indartsua sentitzen naiz oholtzaren gainean.
Repentista profesionala zara. Hortik ateratzen duzu bizimodua?
Bai. Kuban puntako repentista gehienak hortik bizi dira.
Inprobisazioari balioa ematen al zaio? Ba al du prestigio sozialik?
Bai, asko gainera. Eta atzetik jende gazte asko dator gainera. Gainera, jende guztiak jakin behar du berriki Unescok gizon-emakume guztien ondasun immaterial izendatu gaituela. Lehenago Kubako Nazioko ondasun immaterial eta kulturala izendatu gintuzten eta, orain, Unescok ere aitorpena egin digu. Oraindik ospatzen ari gara.
Zeri kantatzen diozu?
Sentitzen duzunari eta pentsatzen duzunari. Batzuetan gaia jartzen digute, sintagma, mezua… baina, horrez gain, askotariko gaiei kantatzen diegu. Beste batzuetan publikotik jartzen digute bertsoaren amaiera. Eta bi inprobisatzaileren arteko eztabaidetan gaiak bakarrik ateratzen dira.
Hala ere, askok pentsatzen dute biren arteko eztabaida hori batak besteari edozer gauza esatea dela, eta oker daude. Biren arteko eztabaida hori, finean, elkarrizketa bat da, argudio argudioaren gainean; batek bere ideia defendatu behar du bestearen ideiaren aurrean. Eta batek bestea konbentzitu behar du.
Akorduan dut nik izandako eztabaida gogor bat, puntako repentista batekin. Berak «maitasuna akabatu egiten da» eta, nik, «maitasuna ez da akabatzen». Horrela aritu ginen, gogor, argudioekin eta adibideekin, denbora luzean. Izan ere, eztabaidak luzeak izaten dira. Eta gero eta gehiago kantatu, gero eta hobeto zaude. Uste dut irabazi egin nuela.
Emakume asko aritzen da inprobisatzen?
Ni hasi nintzenean hiru emakume aritzen ziren, sona handikoak. Baina hirurek utzi egin zuten eta bakarrik geratu nintzen bidean. Gaur egun, repentismo eskolei esker, emakume repentista gazte asko ari dira kantuan. Dagoeneko ez nago hain bakarrik, baina batzuetan ez dute nirekin abestu nahi; beldurtu egiten dira.
Nola ikusten duzu repentismoaren etorkizuna?
Oso ondo. Oso harrobi indartsua dugu. Neskato asko ari dira animatzen, nahiz eta oraindik mutikoak nagusi izan poeten artean. Baina orokorrean, belaunaldi desberdinetan, maila handia sumatzen dut.
