Galerianoaren kantua
Esan daiteke Martin Larralde euskaldun askoren iruditeria kolektiboaren parte dela, Pantxoa eta Peioren ahotik ezagun egin, eta Joseba Sarrionandiak poema batean aipatu eta Ruper Ordorikak kantuan jarri zuenez geroztik. Baina, menturaz, ezezagun gerta ahal zaizkigu bere ibilbidea, epaiketa eta bertsolaritzak bere bizitzan izan zuen pisua. Edan dezagun ardo mindua historiaren tabernan, gure galtzaile ikonikoenetako baten konpainian. Kamarero!
Galerianoaren kantua –
Ala zorigaitzeko premu izaitea!
Martin Larralde Iturbide 1782ko urtarrilaren 7an jaio zen, Hazparneko Elizaberri auzoan, Plumaienea baserrian. Bere aita, Guillaume Larralde, Bordaxuri etxekoa zen, eta aitaren ezizena izan zen herentzian jaso zuen gauza bakanetako bat. Ama, Marie Iturbide, Plumaienea bertakoa zen.
Hazparnek 4.000 biztanle inguru zituen sasoi hartan, eta Elizaberri herriaren 18 auzoetarik bat besterik ez zen. Herri laboraria izan da Hazparne, baina industriak ere bere pisua izan zuen: ehungintza, eraikuntza eta zapatagintza nabarmentzen ziren. Martin oinetakoak egitera dedikatzen zen, hain zuzen ere, bizitzak behaztopa ankerrak eragin baino lehen. Itxaro Bordak ARGIA aldizkarian (2013) kontatu zigun:
“1780ko Lapurdiko Biltzarraren gutun batek azpimarratzen zuen Hazparneko herria gotorra, zabala eta jendetsua zela. Biztanle gehienak artisauak ziren, dendariak, harginak, zurginak edo hiri bazterretan laborariak. Beraien lanaz eta industriaz zirautela azaltzen zen jada letra hartan. Joan den mendeko 70eko hamarkadara arte larrugintza eta Maulerekin batera zapatagintza landu bezain garatu zen. Zapatagintzaren suntsitzea ez zen oldarrik gabe egin, geratzen dela memorietan oraindik bertako gazteek moldatu Zapata Zilotik izeneko salaketa-antzerkia. Familia eta jende parrasta bati bizitzeko baliabideak bideratzen zizkion industria horrek Asiara ez-lekutu aitzineko hamarkadetan”.
1784an Baionaren alde finkatu zen abusuzko frankizia batek eraginda Hazparneko emakumeak borrokan hasi ziren, eta beren herrak Lapurdiko makina bat herri zipriztindu zituen. Frantziar erregeak tropak bidali zituen Hazparnera gure protagonistak bi urte eskas zituela, eta Neville intendenteak elizako dorrea leherrarazi zuen, mendekuz. Makurra zeharo, Neville delakoa, Hazparneko apaiza kanpairik jo ezinda utzi zuen-eta urte luzez.
Ezer gutxi dakigu Martin Larralderen jaiotzaren eta galduko zuen gertaeraren inguruan. Zapataria izan zela eta aitarekin ez zela batere ondo konpontzen, leun esateagatik. Marie Iturbide ama hil zenean, berari zegokion baserri zatia eskatu zion semeak Guillaume aitari, hiru anai-arreben artean premua bera zenez, baina aitak ez zuen onartu. Abestiak dioen gisan: “Maitiak galde egin zautan premu nintzanez, premu, premu nintzela baina, etxerik ez, etxerik ez”. Bordaxuriren kasuan ez dakigu larrua beltz edo poltsa hutsik ote zuen, baina ez zuen aukera handirik izan beste norbait maitez goserik pasatzeko. Aferak aita-semeen arteko harremana erabat gaiztotu zuen, eta horrek krimen batera eta horrek sortu zuen sokara garamatza.
Sekulazko galerak enetako dire
1815eko ekainaren 27an Guillaume Larraldek baimena eman zion Jean Ospitali, auzoko Kaselarenbordako etxetiarrari, Plumaieneako lurretan belarra bildu eta bere etxera eramateko. Alta, Ospitalek belarra ebaki ahala, Martinek Plumaienera igotzen omen zuen, lur hura eta hark ematen zuena berea zela argudiatuz. Testuinguru horretan Ospitalek tiro bat jaso zuen bizkarrean lanean ari zela, eta larriki zauritu. Jendarmeek Plumaieneako premua errudun jo, eta atxilotu egin zuten. Uztailaren 4an Baionako presondegira lekutu zuten, eta azaroaren 28an Pauera eraman epaitua izan zedin. Epaimahaia hamabi gizonek osatu zuten: bederatzi ondasun jabe, auzapez bat, abokatu bat eta errentatzaile bat. Akusatuaz gain herriko lekuko ugari izan ziren, eta inork ez zuenez frantsesik hitz egiten itzultzaile bat izan zuten, zuberotarra berau.
Lekukoak entzun, frogak aurkeztu eta gaiaz eztabaidatu ondoren, epaimahaiak bere deliberoa hartu zuen: Martin Larralde errudun jo zuten, eta bizi osorako galeretara kondenatu. Zazpi epailek eman zuten aldeko boza, eta bostek aurkakoa; horrek esan nahi du Larralderen erruduntasuna ez zela erabat frogagarria. Auzipetua kondenatu zuen epaileetako bakar batek Larralderen aldeko boza emanez gero emaitza berdinketa izango zen, eta menturaz beste bat izango zen Bordaxuriren patua. Baina, tamalez, garai hartan ez zen zinemarik, eta epaileek ez zuten Sidney Lumeten Kupidarik gabeko 12 gizon ikusi.
Larralde lan bortxatuetara kondenatu zuten bizi osorako, eta Rochefort hiriko plazan T.P. (Travaux Forces) hizkiak markatu zizkioten sorbaldan, burdin goriz. Galeretara eraman zuten abuztuaren 5ean, 35 urte zituela, eta bertan hil zen 1821eko abenduaren 19an, 40 urterekin.
Galeretako zigorrak Frantzian du jatorria, eta badirudi zorioneko ideia hau Jacques Coeur izeneko galeretako armadore batek izan zuela. Ikusita arraunlari boluntario gutxi zegoela (Mirri pailazoak esango lukeen bezala, ze txopetxa!), 1443ko urtarrilaren 22an Karlos VII.a erregeak (Joana Arcekoak jo eta su babestu zuen bera) eskaleak, nagiak (paresseux) eta, hizkera elitista bat erabiliz, gainontzeko jendilajea, preso hartu eta galeretan baliatzeko baimena eman zion. 1490ean epaitegi frantziarrek heriotza zigorra eta zigor fisikoak zituzten gehienak galeretara bideratzea erabaki zuten. Galerek zeukaten beharren arabera legea modu batean edo bestean ezartzen zen (La pena de galeras en la España moderna, Luis Rodriguez Ramos).
Orok kanta ditzaten Hazparne herrian
Kondairak dio Martin Larraldek berak idatzi zuela Galerianoaren kantua izeneko bertso sorta, Pauen preso zela. Dirudienez bertsolaria zen Larralde (Bertsolaritzaren Datu Basean erregistratua dago), edo hala ziurtatu zuen bederen Jean Dominique Julien Sallaberrik, 1870ean argitaratu zuen Chants populaires du Pays Basque paroles et musique originales recueillies et publiées avec traduction française liburuan. Martin Larralderen sinadurarekin iritsi zaigun beste sorta hau erromantze bat da, Andereño bat ikusi nuen igande goizño batez izenekoa. Lau bertsoz osatua dagoela dirudi, baina Euskal Poesiaren Atarian bosgarren bat ere agertzen da.
Andereño bat ikusi nuen igande goizño batez;
Bista berian agradatu nintzan haren begiez;
Ez dut uste baduela parerik eztitasunez:
Ene bihotza tristerik dago harekin izan beharrez.
Anitz maite baduzula fama hedatu zauzu;
Egun guziez maite berri bat egiten omen duzu;
Horiek hola balin badira, nor fidaturen zauzu?
Kanbiatu behar duzu ni nahi balin banuzu.
Baduzuia dudarik zu enetuz geroztik,
Nahi ere banukeela zutaz bertze maiterik?
Ez dut uzte balaitekela mundu huntan gizonik
Kontent bizi laitekeenik zu kitatuz geroztik.
Mihian dutzun ele ederrak bihotzian bazintu
Menturaz zure maitatzia erresoli noikezu;
Bainan gero desplazerrik eman gogo baduzu,
Otoizen zaitut hemen berian lurrez estal nezazu!
(Euskal Poesiaren atariko bertsioak dakarren bosgarren bertsoa)
Ez nabilazu ikusi nahiz zu lurrez estalia,
Sobera dizut zuretako amodio garbia,
Hori sinetsadazut edo idokadazut bizia.
Horik oro ikusi ez dira zu galduz geroz, maitia.
Martin Larralderi buruzko Adur Larrearen komikia irakurgai 81 eta 84 aldizkarietan
Galerianoaren kantuaren egilea Larralde dela baieztatzeko adina oinarri ba al dago, ordea? Piarres Xarriton (1921-2017) idazle eta politikari hazpandarrak gogorarazi zigun Martin Larralde, bere epaiketako artxiboetan ageri denez, ez zela alfabetatua. Idazten zekien norbaiti abestu al zizkion orduan? Baliteke, zergatik ez, Txirritak ere halaxe egiten zuen mende bat geroago (nahiz eta hori espetxe batean egin ahal izatea konplikatuagoa izan). Hori hala den bezala, jakina da garaiko bertso jartzaileek krimenen bueltan jarritako bertsoak, hots, urkaberako kantak edo konplaintak, lehen pertsonan idazteko lizentzia artistikoa hartzen zutela. Adibide bakar bat aipatzearren, Bertso berriak Azpeitiko urkamendiaren gainean jarriak zitatu daiteke:
Jose Tejeria da
au nere grazia,
Gipuzkoa’ko Aia’n
jaio ta azia;
tiroz aita ill nuan,
orra desgrazia,
publikatzera nua
asunto guzia.
Bertso horiek 1901ean eginak dira, eta jakina da egilea Juan Mari Zubizarreta Etxeberritxo izan zela, ez Joxe Tejeria epaitua. Posible da zigortuak gertatu zitzaionari buruzko bertsoak jartzea? Baliteke, baina beti izango da, ene uste apalean, beste batek eginak izateko probabilitate handiagoa. Bat, garai hartan jende gehiena ez zegoelako alfabetaturik; eta bi, mauka litzatekeelako kondenatu horiek guztiak bertsoak jartzeko kapazak izatea.
Nahas-mahaserako aukera franko dagoela ere ezin uka, Hazparnek bertsolari ugari eman baitzituen (XIX. mendean, zeren azken bertsolari hazpandarra 1988an zendu zen, betiere BDBren arabera). Herriko bertsolarietatik hiruk Larralde abizena zeramaten. Beñat Larralde Hiriart, 1771ko irailaren 18an Hazparnen sortua, eta 1853an herri berean zendua. Martinen osaba, eta abizenarekin gutxi balitz, hau ere ezizenez Bordaxuri. Oihalgintza izan zen bere lanbidea, eta berea da honako bertso sorta:
Ahazparnen artzain handia
Ahazparnen artzain handia, artzain estimagarria,
Bere partetik sustengatzen du bortizki errelijionea
Orai ere herrian du bere gostuko misionea
Otoitz dezagun zeruko Jainkoa, kontserba dezan bizia.
Ahazparnen lehen ere askotan da distingatu,
Oraino ere obra on egiten ez ahal da enoatu,
Misione bat xarmegarria orai zaio arribatu,
Non ez den arras paganoa behar baita gonbertitu
Misione horren izendatziaz egiten ote da sumarik?
Mundu guztiak badakigu ongi dela hautaturik.
Bat Baionatik, bertzia Lapurdin, biga Baxenabarretik.
Apostoluen imitatzeko, non ote dute parerik?
Zuk beraz Mr Lahirigoyen, Baiona duzu kitatu,
Zure anaia Lapurtarrak nahi tutzu gonbertitu,
Sasoin gogorrik ez adinik, ez duzu kontsideratu,
Errelijioneaz kestione baitzen, oro dituzu bentzutu.
Huna nun dugun Mr. Beloc, hala etsenplu ederra!
Jangoikoak kontserba detzola memorioa eta bularra.
Ahazparnen baginuen holako baten beharra,
Gisa guziez iduri du Apostolu zaharra.
Mr Jauretxe jartzen denean prediku kaderan,
Gauzak nola xehatzen tuien, mihiz ez daiteke erran,
Haren presentzia ederra, jakintasunarekilan,
Hainitz da admiragarria eginbide guzietan.
Mr Malgor nola behar naiz orainxet zuri mintzatu
Aldi bat soilki aditu eta, orduian nauzu harritu,
Nahiz modestiaz daukuzun gazte zirela markatu,
Ez dugu zure prezioa gutiago estimatu.
Gure artzainari behar daizkogu orok eskerrak bihurtu
Dudarik gabe autoritatia ere parteliar sartu
Misione hunek Ahazpandarrak balin bagaitu garbitu
Nondik jin zaikun iturria ez dugu behar dudatu.
Adios beraz jaun Misionestak, ez, otoi, har ofentsarik,
Ene ganik ez duzuie izanen meza saririk.
Bakotxak bere present gisak egin ditzala herritik.
Eta nik moltsa hunki gabe guzier koblak urririk.
Elizgizonak hain sutsuki goraipatzen zituen gizonak Jan Battit izeneko seme bat izan zuen, Martinen lehengusu edo kusia, beraz. Medikua ofizioz, 15 bertso sorta idatzi zituen, Beñat Souleren arabera.
Honakoak dira hazparnen-bertsulariak.com webguneak aipatzen dizkigun beste bertsolariak: Aña Etxegarai Deabrua (1877an sortua), Jose Mendiague (1845), Xemartin Hoditeikoa Xetre (1831), eta bereziki gure interesekoa dena, Joanes Etcheto Duhalde Katxo.
Zeren eta, Katxo eta Martin garaikideak izateaz gain bizilagunak ere baziren, eta, segur aski, adiskideak ere bai. Katxo 1789ko ekainaren 5ean jaio zen Elizaberriko Katxoteia etxean, eta 1872ko irailaren 25ean hil zen bere herrian. Hiru haurren aita izan zen eta ilagintza izan zuen ogibide (artilea egitea). Piarres Xarriton zenak bota zuen hordagoa bere garaian: eta Galerianoaren kantua Katxorena balitz, bere lagunari gertatutako bidegabekeria salatzeko? Honakoa idatzi zuen Xarritonek:
“Orrialde horiek oro haztatu-eta, gelditzen zait bizkitartean arrangura bat oraino, honelaxe aitortu nahi nukeena: Ez ote bada gertatu ahal izan, Bordaxuri galerianoaren bertsoak beste norbaitek ontzea, baina ez galerianoak berak, haren kasua eta gizona bera, biziki hurbiletik ezagutzen zuen olerkari miresgarri gazte batek, hots, Joanes Etcheto deitu Katxo, Hazparneko bertsolariak baizik. Nondik datorkit ordea susmo hori?
So bat egiten baldin badiogu bertsolaritzaren historiari egia da badirela San Agustinen Aitormenen mailara heldu gabe ere, Etxahunekin hasirik eta Ipharaguirreren eta Mendiagaren beraren ondotik, Xalbador handiarengana heldu arte izan daigula gure hizkuntza xumearen loretegi ederra egiteko doi lore miresgarri eta gogoratzen zaizkit berehala Mundian malerüsik, hasi-eta, Zibilek esan naute eta Gizon zahar baten arrangurak-en ondotik, Jainkoa eta Ni gaindi ezinezkoa.
Ez da dudarik Galerianoaren kantua, Etxahunek ere ezagutu zuena, maila berean jartzea merezi duela, baina Bordaxurik berak ontu zuena, ala haren lehen auzo eta adin bereko Katxok ote? Bordaxurik kantatzen duelarik 10. bertsoan:
Kantu hauk eman ditut Paubeko hirian,
Burdinez kargaturik, oi presundegian
Bai eta kopiatu denbora berian
Orrok kanta ditzaten Hazparne herrian
Nola sinets dezakegu Bordaxurik berak kopiatu zituela, Haritchelharrek egiaztatu duenaz geroz auzitegietako paperetan Martin Larraldek ez zekiela ez izkribatzen, ez bere firma emaiten? Beharko zuen beraz gutxienez idatzi ez ‘kopiatu” baina “kopiarazi” eta gainera Paueko preso eskualdun burdinez kargatuek nola aurki zezaketen eskupeko kopistarik?
Zerbait bazekien menturaz orduko presoen ohiturez, Josep Mendiaga guarda semeak eta ez zukeen pentsatzen bazutela presoek eskupeko sekretariorik zeren idatzi zituelarik berak “Lehengo Bertsulari zaharren izenak” ahantzi behar ez dituenak Eskualduna denak. Eta hain zuzen lehen biak dira Katxo eta Etxahun, horiei biei eratxikiz:
1/Halakorikan orai ote dugu nehun?
Heiek egin dutena, guk egin dezagun;
Debrua utzi eta, Jainkoa har lagun!
Bi pelegrino ziren, ohora ditzagun!
Agian Jainko Jaunak berekin tu egun!
Eta artikulu horiek oro ongi doazkie Etxahuni, jakina, baina oroz lehen Joanes Etcheto Katxo Labiry Jauretxeko semeari hau baitzen Labirytik Elizaberriko Ilunberritegira ezkondu etxe horri emanez Katxotegia izena. Baina oraino bera gazte zelarik, Labiry auzoko bestak kantatu ondoan sasoin berean Betiri Santses gosetea sartu zelarik Enperadorea joaitearekin eta Errege itzultzearekin goraki erran zuena:
Lehen Enperadore
Orai Luis Errege
Jende xehiarentzat denak berdin dire.
Ordu haietan ere Garat Pikasarri Hazparaneko misionestak abiatu zituen apez sainduaren predikuak denetan ozen baitziren, Katxok zuen haien muina bildu eta zabaldu Nahi balinbagira hil eta Salbatu famatuarekin.
Horra zertako zuzen eta egoki iduritzen zaidan, auzo berean, mila zortzi ehun eta hamabortzgarrenean gertatu gertakari lazgarriaren oihartzuna, ene iduriko, Katxok berak, hots, Plumaieneko auzo lehenak zuela bertsotan jarri…”
Inork Galerianoaren kantuaren eta Katxoren Nahi balin bagira hil eta salbatu bertso sortaren arteko ahaidetasunik topatu nahi balu, hemen du aztergai:
Nahi balin bagira hil-eta salbatu,
Arte huntan behar gira konbertitu:
Bekatu egiteko kostuma kitatu,
Lehenago eginez urrikitan sartu,
Ez berriz lerratu,
Ahalaz beiratu,
Ongi kofesatu,
Maiz hiltziaz orroitu,
Denbora pasa-eta ez da probetxu.
Sortuz geroz guziak zor dugu hiltzia:
Deusik ez da gure munduko bizia.
Kita dezagun beraz hemengo auzia,
Garbiki etsamina gure kontzientzia,
Bertze munduan da
Gure justizia.
Azken sententzia,
Zer oren tristia!
Eternitateko penaren luzia!
Pena hetaraz geroz ez da libratzerik,
Eternitateak ez du finitzerik.
Zonbat arima baden han kondenaturik!
Sekulan libratzeko ez esperantzarik!
Hetaz orroiturik,
Gauden lotsaturik,
Humiliaturik,
Eta prestaturik,
Noiz nahi partitzeko mundu huntarik.
Jainkoak igorroko du zerutik galdia,
Herioa dub ere mandataria.
Hura jinez geroztik, joan beharko gira.
Gure jujatzaileak prest egonen dira:
Guk egin gaizkiak,
Bai eta ongiak,
Heien arabera
Jujaturen gira.
Memento lasgarriak orduan dira.
Andredena Maria, Birjina garbia,
Zure laguntzaren beharretan gira,
Ofentsatu baitugu gure gidaria
Zure Seme Dibino, Jainko Jaun Handia.
Gaiten humilia,
Denboraz balia,
Eternitatiaz
Oroitzen bagira,
Zeruko portaleak idekiko dira.
Bordaxuri antzerkia
Piarres Larzabal idazle eta apaizak 120 antzezlan idatzi zituen bere bizitzan zehar (Etxahun, Xirristi-Mirristi, Mugari tiro, Ibañeta, Lartaun. Matalas…) baita, besteak beste, Gazteri berria abesti mitikoa idatzi ere, ondoren Mixel Labeguerik musikatuko zuena. Bere antzezlanen artean sonatuenetako bat izan zen Bordaxuri. Honakoak dira egilearen aitzinsolasa eta jokalarien deskribapena (Armiarmaren Klasikoen Gordailua):
Bordaxuri antzerki hau, agertua izan da lehen aldikotz Hazparnen, 1952garren urtean.
Larzabal jaun apeza egon baita hamabi urtez bikari herri hortan, artoski argiturik Bordaxuriren gertakariez, lotu zen lan huni.
Hazparnen, nor-nahik kantatzen ditu Bordaxuriren kantuak… Delako Bordaxuri bizi izan da hemeretzigarren mendean.
Etxeen izenak, gertakarien mamia, asko xehetasun gertatu ziren, antzerkiak erakusterat ematen duen bezala…
Haatik osaba amerikanoa, ez zen «amerikanoa», bainan apez beneditano bat, Bordaxuri zaharraren anaia, bere ilobaren kontra agertu zena. Ez ahal zen agertu «amerikanoa» bezain idor.
Larzabal jaunak maiz bere saila derama jende xehe, herresta, hobendunak dituela xuritzen eta goratzen.
Hemen ere, hortarik ari da.
Jokalariak:
BORDAXURI: 50 urte, laboraria, bortitza.
AMERIKANOA: 45 urte, mutil zahar, Ameriketarik sosdun jina, Bordaxuriren anaia.
GANIX: 75 urte, laborari zaharra, lehengo bien aita.
TEREXA: 23 urte, neska gaztea, Bordaxuriren alaba.
KATXO: 50 urte, erdi buhamia, Bordaxuriren etsaia.
KLOTILDA: 25 urte, Katxoren alaba.
ERRETORA: 70 urte, herriko apeza, ttipia ta bere gisakoa.
PAXKAL: 45 urte, zeinu joilea, parregarria.
MAYI: 50 urte, auzoko emazte bat.
BERONIKA eta LUIXA: 20 ta 25 urte arteko neska gazteak, Mayiren alabak.
JOANA: Gelaria.
Larraldek galera, Sarrionandiak GAL aroa
Idatzi honen hasieran aipatu dugu Martin Larralde are ezagunago egin zutenak Joseba Sarrionandia eta Ruper Ordorika izan zirela, Hego Euskal Herrian, bederen. Pantxoa eta Peiok lehenagotik abesten zuten Galerianoaren kantua, 1975ean karrikaratu zuten beren lehendabiziko diskoan.
Joseba Sarrionandiak 1985etik 1995era egindako olerkiak Hnuy illa nyha majah yahoo liburuan bildu zituen (1995, Elkar), eta bertan Martin Larralde izenekoa zegoen. Ruperrek Dabilen harria diskoan plazaratu zuen kantu gisa 1998an.
Larre berdeak, etxe zuri teila gorriak,
jendarme auto bat
bidean bildots artean pasatzen.
Etxe elizetan otoitzak,
betiko otoitzak neguko kearen antzera
lehun igotzen.
Martin Larralde ez da sekula itzuli,
baina itzuli balitz
(arantzak barrurantza itzuliak lituzkeen sagarroia bezala)…
Itzuli izan balitz,zer? Gaur Igandea da,
larre berdeak,
etxe zuri teila gorriak, jendarme autoa bidean
Bayonne 17 panopetik.
Jendea familia erretratuetan bezala
Larritasuneraino
perfumaturiko arima erakutsiz doa mezara.
Inork ere ez du
(dena ohitura, dena errua, dena barkamena )
oroimenaren
korapiloa deslotzen. Inork ere ez du
koblakaririk behar…
Martin Larralde honelako egun batez hil zen
galeretan,
begiak zabalik etzanda, agian, zerua
itsaso zikin bat dela esanez.
Ainize Madariagak BERRIA egunkarian egindako erreportajean (Bordaxuri itzuli izan balitz, 2021) kontatu zuen Sarrionandiak zer testuingurutan idatzi zuen olerkia: “1986a zen, eta kukuturik bizi zen Hazparnen. Oroitzen da astero bazela GALen atentaturen bat eta jendarmeak «hara eta hona» zebiltzala eta «giroa arraroa» zela karrikan. Horregatik, ez zela etxetik ilkitzen; telebista ikusi eta irakurri egiten zuen: «Konturatzen nintzen zer alde zegoen Hazparneko gizartean: euskaldun tradizional arkaikoa alde batetik, eta kultura frantses modernoa bestetik. Bi nazio ziren; balea otarraina irensten». Egoera politiko eta pertsonal horretan sortu zuen Sarrionandiak Martin Larralde poema, igande batez, karrikaratzen ausartu zen batean: «Galerianoaren kantua zen niretzat Hazparneko erreferentzia literarioa, eta Martin Larralderen mamua topatuko nuela iruditzen zitzaidan kalera irtetean; gutxitan irteten nintzen, arriskutsua zen, hainbeste polizia zebilen. Iganderen batzuetan promenatzen nintzen disimulatuagoa zelako, ohikoaz aparteko jendea ibiltzen zelako igandetan. Eta hortik sortu zen poema hori; Hazparne deskribatzen da apur bat, baina Martin Larralde da protagonista hipotetikoa; Martin Larralde hori, berrehun urte pasatu eta egungo edozein egunetan, igande honetan», erran du”.
Erreportaje berean, honakoa zioen Ruperrek abestiari buruz: “Testua aberasten da jakinez zer dagoen gibelean. Kantua bilakatu da jende batentzako halako ereserki bat bezala. Eta poema horretan datza kontu guzia: ‘Zerua itsaso zikin bat da’, horrek irakurketa asko izan ditzake. Sekula itzuli ez zen gizona, nik hola aurkezten dut beti: eguneroko gauzek nola ahantzarazten duten urrun dena. Gogoan neukan Joseba. Bada paralelismo hori: etxetik alde egin behar duenaren lantua. Martin Larralderen pertsonan gauzatua”.
KRIMENAK PODCASTEAN
Hasier Etxeberria idazlea gaizkileen inguruko artikulu laburrak argitaratzen hasi zen ZuZeun, krimen horien bueltan sortutako kantuak ekarriz. Hura hil zenean, lan berean segitzea erabaki genuen, eta horren ondotik etorri zen Euskal Gaizkileak podcasta. Hiru zutabe dauzka proiektu honek: batetik, ZuZeu hedabidea bera, proiektua koordinatu eta gidoiak idazteaz arduratzen dena; bestetik, BIEUSE taldea, Bikoiztaile Euskaldunen Elkartea, ahotsak jartzen dituena Xabier Alkizaren gidaritzapean; eta, amaitzeko, IN estudioa, grabaketak egin, audioak editatu eta musika konposatzeko eginkizuna daukana, Iñigo Etxarriren eskutik.
Hamabi atal publikatu ditugu orain arte, tartean Itsaso zikin bat, Martin Larralderi buruzkoa. Aktore ugarik hartu zuten parte bikoizketan: Arrate Hernandez, Joseba Sacristan, Nagore Irizar, Mikel Garmendia, Ramon Zalakain, Iker Bengoetxea, Mikel Fernandez, Iñaki Beraetxe, Aner Narbaez, Arantxa Moñus, Klara Badiola eta Kiko Jauregi. Etzan patxadaz, igo bolumena eta murgildu istorioan.
Beraz, zer izan zen Martin Larralde, hiltzaile malapartatua edo koitadu errugabea? Bere aurkako bertsorik izan bazen, ez ziren horiek izan gaurdaino iritsi direnak, Hazparneko herriak bere inozentzia abesten baitaramatza bi mende luze.
Eskerrak Adur Larreari, Ainize Madariagari eta Beñat Souleri artikulu hau idazteko eman didaten laguntzagatik.
Kantatzera nihazu alegera gabe,
ez baitut probetxurik trixkaturik ere;
nehun ebatsi gabe, gizonik hil gabe,
sekulazko galereak enetako dire…
Mila zortzi ehun ta hamabortzgarrena
ni Hazparnen preso hartu nindutena
pluma gaineko premu orok dakitena
galeretan higatu beharko naizena…
Ala zorigaitzeko premu izaitea!
harrek eman baiteraut betikotz kaltea;
aitari galdeginik sortzeko partea,
galeretan eman nau, hauxe duk dotea!
Ene aita da gizon kontsideratua,
semia galeretan du segurtatua;
nun nahi otoitzean belaunikatua,
saindu iduri, debru madarikatua!
Ene lehen kusia, Kader Bordaxuri,
fagore bat banuke galdatzeko zuri;
ongi adreza zaite ene arrebari,
ene saltzeko zonbat ukan duen sari!
Aita aitzenean ta arreba ondoko,
osaba burjes hori diru fornitzeko;
ez ordian enetzat bi sei liberako,
galeretan bederen leher egiteko!
Elizan sartzen dire debozionerekin;
Iduriz badoatzila saindu guziekin;
Beren liburu eta arrosarioekin,
Deabruak pesta onik einen du herekin.
Zortzigarren bertsua anaiarendako:
Kontseilu bar banikek hiri emaiteko!
Untsa goberna hadi, etzauk dolutuko,
Ni baitan etsenplua errex duk hartzeko.
Zuri mintzo nitzaizu, oi, aita zilarra!
Ardura dutalarik begiau nigarra;
Zure eta ene arraza Bordaxuritarra,
Galeretan naizeno ni bainiz bakarra.
Kantu hauk eman ditut Paubeko hirian,
Burdinez kargaturik, oi! presondegian;
Bai eta kopiatu denbora berian,
Orok kanta ditzaten Hazparne herrian.
Hok eman izan ditut, ez xangrinatzeko;
Ahide, adixkidek, kuraie hartzeko,
Eta partikulazki, aita, zuretako,
Kantu hok aditzean, semiaz oroitzeko.
