Erreportajeak

Donezteben eta Udaben, bertsoaren paratzen: XIX. mendeko testigantzak

Donezteben eta Udaben –

Berriki katalogatu dituzte azken dokumentuak –XIX. mendeari dagozkionak, hain zuzen–, eta halaxe, mende hartako auzibide banatan aurkitu ditugu gaur aldizkari honetara ekarri ditugun bertsoak: Doneztebekoak batzuk, eta Udabekoak besteak. Jomugan, ezkontzatik kanpoko maitakeria eta jokaera lizunak.

Bertsoen aldaera bakarra ekarri dugu hona, gaur egun darabilgun idazmoldean, eta xehetasun filologiko-historikoak berariaz bazter utzita. Xehetasun horiek denak, baita beste aldaerak ere, Revista Internacional de los Estudios Vascos aldizkariaren hurrengo zenbakian aterako dugun artikuluan edirenen ditu irakurleak, plazer badu.

Doneztebeko maisua, neskatan ibili zalea

1826. urtean, Fermin Altxu Doneztebeko eskolako 24 urteko maisu eta herriko semeari salaketa paratu zion Frantziska Etxenike 21 urteko doneztebarrak. Dirudienez, irakurtzen eta idazten erakusten ari zitzaiela-eta, Maria Martina Andiarena ostatuko neskame donamariarra, Donamariako Aroztegiko Bitoriana Armasa (labaiendarra sortzez), Iruñeko bi neska, Etxenike bera eta besteren bat ere ohelagun izan zituen maisuak, eta ez beti nesken gogora. Etxenike –eta besteren bat ere– haurdun gelditu bide zen gainera, eta egindakoaren ardura hartzeko eskatu nahi zion maisuari, baina Altxuk Bitoriana Armasari ezkontzeko promesa egina zion lehenagotik.

Umea jaio eta handik gutxira hil bazen ere, maisuaren kontrako epaiketa izan zen, eta Altxuk bere burua zuritu nahi izan zuen, esanez emakume horiek ez zirela behin ere gogoz kontra aritu. Alferrik izan zen, ordea: Ceutara zortzi urterako soldadu joatera kondenatuta, maisu aritzeko baimena galdu zuen eta juizioaren kostuak pagatu behar izan zituen.

Herrian bertsoak paratu zituzten, gorabehera horien berri emanez. Bertsook epaiketako dokumentazioari atxiki zitzaizkion, gertatu zenaren frogagiri. Gainera, Manuel Indart Errege Auzitegietako eskribau legasarrak gaztelaniara bihurtu zituen, Iruñeko auzitegietako erdaldunek behar bezala uler zitzaten.

Altxuk, bere ohorea zikintzen ari zirelakoan, Geronimo Goñi, Martin Jose Etxenike, Martin Etxaideren mutila eta Kosme zurginaren semea salatu zituen epaiketan, kopla-kantari ibiltzeagatik. Bertsopapera ikusita, aldiz, Norberto Goienetxe notarioaren letrakera ezagutu bide zuen maisuak. Ezaguna zen bien arteko ezinikusia, arrazoi politikoak tarteko: absolutista zen maisua eta notarioa, aldiz, liberala.

 

Goienetxe notarioa ere doneztebarra zen, baina bistakoa da bertsoek ageri duten hizkera ez dela inguru horretakoa. Gipuzkoa aldekoa dirudi, eta jasoa, gainera. Bertsoen paratzailea pertsona jantzia dugu; Larramendiz eta Iztuetaz geroztiko gipuzkera literarioan, beste hizkeretako hitzak ere erabiltzen dituen horretan, eroso samar dabilena. Araitz aldean lanean aritu zenean ezagutu ote zuen Goienetxek bertsoen egiazko paratzailea? Ez jakin. Nolanahi ere den, Altxuk bertsoak bere kontrakoak zirelakoan salatu bazituen ere, gaude ez ote ziren izan, egiazki, are iraingarriagoak ustezko biktimentzat, hots, emakume haientzat.

Berandu gabe, hona hemen bertsoak Indarten itzulpena lagun, gaur egungo idazteko moldera ekarriak:

 

1-Kanta berri eder bat paratzen naiz hasi, Bertiza(ra)ngo ballean desaten ikasi. Egia esan gabe ez nezake utzi: hango gazteria txit gustora da bizi.	Una canción nueva hermosa comienzo a poner, para q[u]e en el valle de Bertiz Arana puedan aprender. Sin decir la verdad no puedo dejar: la joventud de hallá vive muy gustosa.
2-Santestebanen dute maisua Don Fermin. Eskola paratua, ez du batere min. Gizon abila dana badakigu berdin; prodigio handiak omen ditu egin.	En Santesteban tienen por maestro D[on] Fermín. Escuela puesta, no le duele. Que es hombre instruido sabemos, pues grandes prodigios ha hecho según.
3-Eskribatzen omen du asko eta garbi. Halakoak behar du ‘enseñanza’ jarri. Gizona lan hobetan ez diteke ari; herrian omen dauzka lau dama ernari.	Dicen que escribe mucho y bien. Sujetos como aquél deben en la enseñanza poner. El hombre en esa labor no puede seguir; en el pueblo dicen q[u]e tiene cuatro damas preñadas.
4-Maisu on izatea ez da txit milagro; aprendiz urteak goiz zituen igaro. Haren kontuak ongi jakinean nago: Pamplonan izan ditu beste bi le(he)nago.	El ser buen maestro no es de estrañar, pues los años de aprendizaje muy joven los pasó. De sus pasajes bien enterado estoy:  en Pamp[lon]a ha tenido antes de ahora dos.
5-Esku arina du ta pluma es pizuba. Bere ofizioan guziz jakinzuba. Nahiz dala mansoa ta orobat izua, damak eskolatzeko hura zer maisua!	La mano muy airosa, la pluma de poco peso. En su oficio es muy instruido. Así mansas como esquibas, para sujetar a las damas ¡aquél qué maestro!
6-Eskola jarri zuen berak hala nahita, edozeinek es baitu hartarako gaita. Nafarroa guzian siñalea baita, ezkondu baino le(he)n da sei umeren aita.	Puso la escuela por q[u]e él mismo quiso; no todos tienen tanta disposición. En todo Navarra tiene la señal; antes de llegar a casar, es padre de seis criaturas
7-Maizuari ezanik amodio pina, eskolara joaten zitzaion Martina. Agirian daukate hango lan egiña. Orduan gozo zana orain txit da mina.	Teniendo al maestro un amor fino, acudia a la escuela la Martina. Al pú[bli]co la tienen la labor que en ella hicieron. El gozo de entonces, ahora muy agrio.
8-Mari Martin gaisoa, horra zure ditxa. Maizu jakinzunakin kuidados zabiltza. Maite izan bazindu gizon prestu giza, etzizun ukatuko emandako hitza.	Maria Martina infeliz, hay tienes tu d[i]cha. Pues con maestros sabios anda con cuidado. Si te hubiera querido como hombre de bien, no te hubiera negado la palabra dada.
9-Egin zuen orduan zurekiko lana. Laizter abiatu zan beste batengana, baita logratu ere deseo zebana: dama gazte bat, zeina dan Bitoriana.	Cuando verificó la labor con vmd., pronto dio principio con otra, y tambien logrado su deseo de una dama joven, que es la Vitoriana.
10-Ikusirik hain gazte, guri eta mardul, Bitoriana zuen hartu bere lagun. Halako parajean nahi litzake jardun; hura ere tristeak ezin logratu du.	Visto tan joven, hermosa y guapa, tomó a la Vitoriana por su compañera. En tal paraje le quisiera tratar, pero de aquella el triste no pudo lograr.
11-Dama Bitoriana, begirik ez buzti: maizuak maite zaitu, ez halere gutxi. Zurekin ezkondurik nahi zukean bizi, baldin le(he)nagokoak baliote utzi.	Dama Vitoriana, no mojar los ojos: el maestro la estraña a vmd., pero no poco. Con vmd. casado quiso vivir, si las anteriores le hubieran dejado.
12-Egin ezkeroztanik horrenbezte neke, errenta seguru bat gizonak nahi luke. Trabajatzen omen du anitz eta merke: sabela omen dio Frantziskari bete.	Despues de tanto trabajo. una renta segura el hombre merece. Dicen que trabaja mucho y barato: la tripa a Fran[cis]ca dicen que le ha llenado.
13-Nafarroan ez dago halako mutilik: nunbaiten ere badu beste bat ixilik. Gordea egon arren, ateak itxirik, noizbait agertuko da, hil edo bizirik.	Despues de tanto trabajo. una renta segura el hombre merece. Dicen que trabaja mucho y barato: la tripa a Fran[cis]ca dicen que le ha llenado.
14-Sei andre omen dauzka gaur bere karguan. Ea nor arkitzen dan halako graduan! Inork ez du berdintzen Espainia barruan: ojala banengoke ni harren larruan.	Seis mugeres dicen que tiene hoy a su cargo. ¡Haber quién se halla en tal grado! Nadie le iguala dentro de España: ojalá si estubiese yo dentro de su pelleta.

 

 

Udaben ere, bazterrak inarrosirik

1831. urtean epaitu ziren Udabeko gertakariak. Auziaren paperek diotenez, aspaldi zebilen Udabeko gazte talde bat bazterrak nahasten, neskatoei errondan, bertsotan eta bestelako gaiztakeriatan.

Ondorioz, Udabeko errejidore nagusiak, Migel Aginagak, zortzi gazte udabear preso hartu zituen: Borboreneko Martin Jose Auza; Errotako, Borboreneko eta Dorreko mutilak; Kasimiro Beramendi harginaren dizipulua, Juan Jose Urritza izenekoa; Jose Benito eta Martin Esteban Goñi anaiak eta Manuel Antonio Beramendi. Isuna pagatuta, hurrengo egunerako libre ziren, Borboreneko Martin Jose izan ezik: hark ez zuela pagatuko, eta preso segitu behar! Gazteak zioen ez zuela kulparik; bestek asmatutako bertsoak kantatzen baino ez zela ibili.

Bertsoak Etxeberriko Juana Maria Aldatzi paratuak dira. Ziotenez, Aldatz etxe oneko alaba zen; ez ziren maizterrak, eta amak, nonbait, dote eta arreo ederra zuen prest, alaba etxejabe on batekin ezkontzeko. Neskak, ordea, Juan Jose Urritza aprendiz beruetearra zuen nahiago, beste batzuen artean. Aprendiz hori erditik kendu nahi bai, baina ezinean ibili ziren Etxeberrikoak. Azkenean, haurdun, Dorrekoari ere inguratu omen zitzaion Juana Maria. Edonola ere, urte batzuk geroago, aprendiza hartu bide zuen senartzat.

Ihabengo notariotzaren ardura zuen Faustino Etxenike beratarrari, lekukoen ahotik koplak biltzeko eskatu zion Basaburuko alkateak. Auziko dokumentazioan idatziz jaso ziren, Etxenikeren beraren itzulpena lagun. Martin Jose presoaren arrebak, Borboreneko Maria Antonia Auzak, kantatu zuen bertsiorik osoena, eta hori da hona ekarri duguna.

 

 

 

 

 

1-Bertsoaren paratzen nik behar dut hasi. Aprendiza hori degu herrian nagusi. Motiboak emanik, orain (di)tut ikasi. Etxeberrian dauka andregaia irausi.	Necesito principiar a poner versos. En el pueblo el aprendiz tenemos el amo. Por los motivos que tengo, ahora los he aprendido. En la casa de Echeberría la tiene a la novia caliente.
2-Bertsoaren paratzen nik behar dut hasi; denbora asko ez dela zer degun ekusi. Neska batek nahi luke herrian nagusi, bainon orainik ez dauka gradurik aski.	Yo tengo que principiar a poner unos versos de lo que he visto no hace mucho tiempo. Una moza quisiera en el pueblo ser dueña, pero aún no tiene bastante grado.
3-Epaitondoa naizela zuk emen diozu. Muturraren erditik gezurra diozu. Agozabal haundi bat zara zu; orain bertso berriak hargatik dituzu.	Como el ondón o raíz de un árbol que soy, vmd. dicen ha dicho. Por medio de los morros, miente vmd. Una bocaraza (o embustera) es vmd.; ahora tiene vmd. por eso nuevos versos.
4-Horra bertso berriak, politak, halare: dama galai gazte bi Udaben badire. Batzarrera joanik biak egon dire; horien sekretoak orain agertu dire.	Hai verso nuevo, bonito, por cierto. Dos damas galanes jóvenes hay en Udabe. Idas las dos en el bazarre han estado; Ahora han parecido sus secretos.
5-Etxetako alaba da, Jaungoikoak eginik. Dama horrek bide dauka dotea bildurik; amak idukiko du kutxatelan sarturik, etxealde haundiren bat bai eta bilaturik.	Hija de casa vecinal es, porque Dios le ha hecho. Esa dama tendrá el dote recogido. Su madre lo tendrá dentro de la arca, porque tiene proporcionada alguna casa grande.
6-Jaunak, erabili dute a(ha)leginik aski: aprendiza nahi zuten preso sarrerazi. Mutil horrek izan du adiskide lazki; libre ibiliko da horiengatik, naski.	Señores, han tenido bastante quehacer: al aprendiz quisieron que lo entrasen preso, pero este mozo ha tenido muchos amigos, y me parece que por ellos andará libre.
7-Urriako hilean, bertsoaren paratzen. Horien pasamoduek orain (di)tut aditzen. Ondo esplikatzeko naute enkargatzen. Dama gazte hori nor den ez dut ezagutzen.	En el mes de septiembre, poniendo versos. El modo de vivir de ellas ahora estoy oyendo. Se explique bien me están encargando. Esa dama joven quién es no la conozco.
8-Behin batez joan nitzen beren atarira: –“Bakarrik nago eta atoz, ea, goitira”. Honela errespuesta eman nion ere:–“Aurrerat joan behar dut; prisa dut nik ere”.	Una vez marché a su puerta: –“Estoy sola y venga vmd. arriba”. Y yo la di por respuesta: – “Tengo que ir adelante, y también tengo priesa”.
9-Jaunak, dama gazte horrek nora behar ote du? Etxealde on batean sartu beharko du. Aitak ere dotea prest idukiko du; arreoa emanik, amak bialiko du.	Señores, esa dama joven ¿a dónde tendrá que ir? En alguna casa buena tendrá que entrar. Su padre también el dote tendrá dispuesto y la enviará su madre con el arreo o ropa de cama.
10-Ama bi alabarekin, aitaren zurratzen Udabeko Etxeberrian dirade aritzen. Inork zer esan ere, ez dira a(ha)lketzen emaginaren eske mandatua bialtzen.	Madre con dos hijas dando una zurra al padre, en la casa de Echeberría de Udabe suelen ocuparsen. Aún por lo que hablan las gentes, no se avergüenzan a embiar por la ama con el recado que biniese.
11-Ziztor eta solomu, urdai-magrarekin berendatu emen dute biek elkarrekin. Horien sekretoak ez (di)tugu gaizki jakin; orain, fia zaitezte zenbait pertsonarekin.	Longaniza, lomo y magras dicen han merendado los dos juntos. No hemos sabido mal sus secretos; y ahora fiaros con algunas personas.
12-Apezari egin diote oihurikan aski. Sobraxe biajez diote enfada(ra)zi. Aprendiza nahi zuten herritik atera(ra)zi; diru faltan, gelditu bide zaie, noski.	Al cura le han hecho bastantes gritos y por demaseados veajes le han hecho enfadar. Al aprendiz querían se le hiciese salir del pueblo y, al parecer, por falta de dinero, se les ha quedado.
13-Aprendiza utzi ta Dorrekoa hartu duzu. Orain bertso berriak hargatik dituzu. Andregai eder hura urak edaten duzu; le(he)n baino le(he)n bisita eman beharko diozu.	Dejando al aprendiz, ha tomado al de la casa de Dorrea. Ahora los bersos nuevos por eso tiene vmd. Hermosa novia está vmd. tomando aguas, pero antes con antes tendrá vmd. q[ue] visitarlo.
14-Gazterik hasi zinen mutilen atzean. Guziek sartzen dire zure bihotzean! Bost aldiz esan diozu: “atoz arratsean, gustora pasako degu gaba goatzean”.	Joven principió vmd. detrás de los mozos. ¡Todos entran en el corazón de vmd.! Más de cinco veces ha dicho vmd.; “venga vmd por la noche, a gusto pasaremos la noche en la cama”.
15-Hamabost bertso dire orain paperean. Esplikatu behar ditut, beta dudanean. Kausa franko badabil joan den aspaldian; dama gazte batentzat daude Etxeberrian.	Quince versos ahora son en el papel, y los tengo de explicar, cuando tenga tiempo. Bastantes causas hay hace mucho tiempo, para una dama joven que está en la casa de Echeberría.

 

 

Borboreneko Maria Antonia Auzaren kontrako bertsoak ere bildu zituen Etxenike notarioak. Maria Antoniaren anaia Martin Josek, deklaratzean aitortu zuenez, ez zekien norenak ote ziren bertso horiek, baina Jose Benito eta Martin Esteban Goñi anaiak, baita Dorreko mutila ere, udabearrak denak, ibili omen ziren kantu-kantari.

Bertsoek aditzera ematen dutenez, herriko festak izanen ziren, iraileko amabirjinak, eta Salbetik bueltan, elizatik etxera, “bekatu” egin omen zuen Auzak gazteren batekin. Bertsoetan, Nafarroan aski zabaldua egon den ohitura aipatzen da: festetan piperropilak banatzekoa, gustuko neska-mutilei inguratzeko. Borboreneko alaba, batere lotsarik gabe, piperropilak bati eta besteri eskatzen ibili omen zen. Jokamolde itsusia naski, neska batendako. Zorionez, orduz geroztik gauzak aldatu edo dira.

Aurrekoan bezala, zenbait lekukok bertsoak kantatu zituzten beren deklarazioetan. Idatziz bildu ziren, eta gaztelerara itzuli (halamoduz). Jose Benito Goñi 20 urteko udabearrak eman zuen bertsioa ekarri dugu hona, gaur egungo idazmoldean berriz ere. Bertso hauek, aurrekoek bezala, badute Basaburuko mintzotik zerbait, baina erdialderagoko eta iparralderagoko formen eragina ere nabari da. Bertsoak ez dira, haatik, Doneztebekoen mailakoak.

 

1-Memorian dudana behar nuke pasa. Dama eskogitua, egon zaite lasa; opatuko dizue magina kausa. Maria Antonia du izena, lonbria du Auza.	Lo que tengo en la memoria debía pasar. Dama escogida, esté vmd. ancha; encontrarán a vmd. muchas causas. M[aría] Antonia tiene nombre, apellido Auza.
2-Dama, emanen dizut garbi aditzera nola etorri zinen Salbetik itxera. Orduan hartu zenuen zuk zere plazera; askok esaten du dontzeila etzarela.	Dama, la daré a vmd. claro a entender cómo volvió vmd. de la Salbe a casa. Entonces tomó vmd. a su placer; muchos dicen q[u]e no es vmd. doncella.
3-Gauza batez nago ni harritua: nola galtzen duen besteren kreditua. Berak izanikan nahiko delitua, adiskideren bat dago serbitua.	Por una cosa estoi yo aturdido: porq[u]e pierden el crédito de otros (o quitan el crédito a otras). Teniendo ella bastante delito, algún amigo está bien serbido.
4-Errutira etorri da gure mandatua. Deseoz dadukagu gogoan hartua. Ez da idukiko gauza hori a(ha)ztua; elizatik itxera egin pekatua.	De lejos ha benido nuestro recado (o se ha hecho público), y con deseos lo tenemos en la memoria. No se tendrá en olbido ese recado: cometieron pecado de la yglesia a casa.
5-Gauza bat jakindu dut nik nere herrian: dama bat opatu dutela beren iturrian, mintzatzen ziradela klaro eta egian, piper-opilaren eske landaren erdian.	He sabido una cosa yo en el pueblo: que a una dama le han encontrado en su fuente, que ablaba claro y con verdad, en medio de la heredad por el piper-opil (no se sabe el sentido q[u]e quiere darle, pues piper-opil es como una rosquilla, aunque en figura de bizcocho)
6-“Dama horren ibilera asko zait gustatu”. Piper-opila zioten mutilari eskatu. Labanaz ebaki ta berehala puskatu; nahigo zian dama harrek horrela jostatu.	El modo de andar de esa dama mucho me ha gustado; piper-opil pidió al mozo. Cortando lo mismo q[u]e con la nabaja hizo pedazos; quería esa dama así dibertirse.
7-Horra bertso berriak, bear den moduan. Gauza onik eztago horien buruan; lekua galdurikan daudela zeruan, nahigo dute egon betiko infernuan.	Aquí bersos nuebos como deben. Cosa buena no hai en esas cabezas; perdiendo el puesto en el cielo, quieren estar para siempre en el ynfierno.
8-Zer dela uste dute honra galtzia? Betiko anima infernuan sartzea. Hobe du bizitza berri bat hartzea; berak gaizki eginez orain agertzea.	¿Qué les parece que es perder la onrra sino para siempre la alma entrar en [e]l ynfierno? Más les bale tomar un nuebo modo de vivir, confesando los males de antes.
9-Hamargarren bertsoa aditu behar duzu. Anima bat besterik zeregan ez dezu. Entendi dezakezu ligero eta estu; besterenak ere galdu-eta nahi dezu.	El décimo berso tiene vmd. q[u]e oír. Más q[u]e una alma sobre si, no tiene vmd. Puede vmd. entender ligero y pronto. Las de otros también quiere vmd. perderlas.
10-Despedidak ematen orain behar det hasi. Bakotxa bere gisan nahi genduke bizi. Kortesia haundirikan ez dezu ikasi; mutilen ondoretik begira ez gehigo hasi.	A despedirla ahora tengo q[u]e principiar. Cada uno a su idea quisiera vivir. Mucha cortesía no a aprendido vmd.; no principie vmd. más a mirar a los mozos.
11-Aditu behar duzu, Maria Antonia: prenda eskogitua ezin da hobia. Etxera bidean galdu honorea, zergatik eman dion besteri bere podorea.	Oiga vmd., María Antonia, prenda escogida no es posible mejor. En el camino para casa perdió el honor, porque dio a otro su poder.
12-Alperrik da hastia buelta eta jira; hamabi bertso berri paperean dira. Norbaitek eman dizu paratzeko bide. Tolosatik barrena etorriak dire.	En valde es que principie dando buelta o gira; doze bersos nuebos están en el papel. Alguno le ha dado vmd. para ponerlos motibo. Son llegados por Tolosa aquí.

Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben  Donezteben eta Udaben