[Lore Jokoak] Bilketaren eta hedabideratzearen ardatzak
Bilketa izan zen kultur eragile haiek bertsolaritzaren inguruan ikusi zuten lehen eginbeharra. Erromantizismoak egindako kultura popularraren bilketarako deiaren oihartzuna XIX. mende hasieran Iztuetarengana iritsia zen: “Erbestearrak berak ematen digute biderik aski, geren jostaketak itzkribuz aundizkatzeko ez ezik, biotzez ongitxo maitaturik, naierara gozatzen ditugula, gordakaiatzeko ere […]” (1990: 147). Bi urtera egin zuen bere ekarpena, 1826an, eta haren ondotik euskal kulturak urte haietan izandako eragile garrantzitsu gehienek egin zuten euren ahalegina.
Lan horri ekiteko arrazoiak azaltzerakoan Iztuetak norbere kultura goratu beharra aipatzen zuen: “Greziatarrak bezalako gogoa balute Euskaldunak beren jaioterriko usario gogoangarriak itzkribatzeko, gaurko egunean aurkitzen diraden baño apainduagoak, indarsuagoak, eta goragotuagoak egongo lirake gure jostaketa gozatsu, banaita, atsegingarriak […]” (1990: 147). Xahok, aldiz, bat-bateko bertsolaritzak berezkoa duen izaera galkorra seinalatu zuen: “[…] les productions de la Muse nationale, après être restées gravées quelque temps dans des mémoires privilégiées, se perdent sans retour au bout d’ un petit nombre de générations”[1]. Edo, Manterolak, hamarkada batzuk geroago, proiektuak beste garapen maila bat zuenaren adierazgarri, azalpen zabalagoa eskaini zuen:
“El estado de postración á que ha llegado en nuestros días la hermosa lengua euskara, merced entre otras causas, á la culpable indiferencia con que el mismo país vascongado […] unido al completo desconocimiento que existe de nuestra especial literatura, muchas de cuyas producciones, dignas ciertamente de ser estudiadas, por el sabor especialísimo que las caracteriza, se han perdido unas, y yacen otras en el más completo olvido, me hicieron concebir la idea de intentar […] un noble esfuerzo en pró de la rehabilitación del maravilloso idioma […] y en favor de la conservación y el desarrollo de nuestra propia y especial literatura” (1877: 7-8)[2].
Bertso bilketa zabal eta sistematiko bat egiteko ideia gero eta indar handiagoa hartuz joan zen mendeak aurrera egin ahala, eta mende bukaeran ardura horretarako Pedro Mari Otaño bertsolariari lanpostu bat eskaintzen zion proiektua ere planteatu zen, porrot egin bazuen ere. Horrela kontatzen du La Baskonia aldizkariak:
“…se pidió a la Diputación de Guipúzcoa que creara una plaza de recopilador de cantos populares… pero los diputados carlistas no podían hacer nada por el poeta que era liberal y los diputados liberales no podían hacer nada por el poeta que era un desordenado…” (Hernandorena Kultur Elkartea, 2010: 115).
Lehen ziklo honen baitako proiektuaren beste ardatz bat, hedabideratzearena, oso goiztiarra izan zen, eta hain zuzen ere bilketarekin lotuta bistaratu zen hasiera batean. Bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren historiaren abiapuntua (zaharragoak diren ale solte batzuk historiaurrekotzat hartuz) 1845ean jar daiteke, besteak beste, urte horretan argitaratu zituelako Xahok bere kantutegiko bertso sorta iruzkinduak. Era berean, bertsolaritzaren presentzia mediatikoak ziklo honetan bizi izandako gailurrean, Euskal-Erria aldizkariak eskainitako arreta berezia funtsezkoa izan zen, eta aldizkari horrek argitaratutako kronikak izan ziren kazetaritza ikuspegitik gailur honen ekarpen esanguratsuena. Aldizkari horren zuzendaritzan eta kronika horien sinadura nagusi gisa, beste bertso biltzaile garrantzitsu bat topatzen dugu, Jose Manterola. 1877 eta 1880 artean argitaratu zuen bere Cancionero Vascoa.
Ez ziren izan Xaho eta Manterola bertsolaritza prentsara eramateko ardura beren gain hartu zuten bakarrak. Lore Jokoen ziklo honetan bertsolaritzaz prentsan argitaratutako 156 sinadura aurkitu dira, eta zerrenda horretan honen sustapenarekin konprometituta zeuden hainbat lagunen izenak topa daitezke, Jokoetan epaimahaiko, antolatzaile edo bertso jartzaile gisa parte hartutakoak guztiak: Vinson, Herran, Kanpion, Otaegi, Arzak, Lopez-Alen, Zapirain… Bereziki esanguratsua da, aipatu den gisan, Jean Duvoisinen kasua. Lore Jokoak Iparraldean bakarrik jokatu ziren lehen fase horretan prentsan argitaratutako testu gehienek bere sinadura zeramaten, eta Jokoei buruzko aldizkari bat argitaratzeko proiektua abiarazi nahi izan zuen, besteak beste.
Bistakoa da bertsolaritzarekiko kezka berezi bat erakutsi zuten figurek bi eginbeharrak ikusi zituztela garbi: bai bilketa eta baita hedabideratzea ere. Egun funtsezko ardatz dira biak Bertsozale Elkartearen proiektuan, bilketarako Xenpelar Dokumentazio Zentroarekin edo hedabideratzeko Hitzetik Hortzera nahiz bertsoa.eus-ekin hartutako lanek erakusten duten bezala.
[1] Trilby, journal non politique, 5. zk. (1844/VIII/11). “Chants Basques”.
[2] Bertsolaritzak ikur identitario gisa hasiera batean zeukan potentzialaren eta gerora hartu zuen indarraren erakusgarri, hirurek aipatzen dute euren ekarpenak “eraikuntza nazional”arekin izan dezakeen zerikusia (Iztueta, 1826: 8; Chaho, 1844; Manterola, 1877: 8).
