[Lore Jokoak] Oldarra euskal erakundeen eta euskararen kontra
Oldarra euskal erakundeen eta euskararen kontra –
XVIII. mende amaieran fase berri batean sartu zen prozesua. Eta Iparraldetik etorri zen lehen aldaketa, 1789ko Frantziako Iraultzarekin. Gobernu berriak euskal erakundeak eraisteari ekin zion hasieratik, Antzinako Erregimenarekin identifikatzen baitzituen. Hizkuntzarekiko jarrera, ordea, lehen urte horietan behintzat, errespetuzkoa izan zen, dokumentu eta propaganda ofizialaren itzulpenerako makineria garrantzitsu bat jarri baitzen martxan Iraultzaren mezua Frantziako hizkuntza guztietan zabaltzeko.
Jarrera horrek ez zuen luze iraungo, eta 1795eko ‘2 Thermidor’ dekretuak frantsesa ez beste hizkuntza guztiak debekatuko zituen bizitza publiko nahiz pribaturako. Aurreko mendeetan estatuak frantsesa lehenesteko eraikitako ideologia muturrera zeramaten garaiko intelektualek:
“[Barreréren informetik] Euskaldunak, arbasoen ondare bezala ikusten duten hizkuntza zoli eta nabar horrekin, beren apaizen menpe daude […]. Federalismoa eta sineskeria bretoieraz mintzatzen dira; emigrazioa eta Errepublikarekiko gorrotoa alemanez ari dira; kontra-iraultzak italieraz egiten du eta fanatismoak euskaraz. Apur ditzagun aurreiritzi eta errore-tresna hauek. Hobe da jendea eskolatzea, eta ez itzulpenak egitea: kontra-iraultzaile eta fanatikoak baizik zerbitzatu ohi ez dituzten jargoi barbaro eta hizkuntza arlote horiek mantentzea guri balegokigu bezala […] Frantsesa, hizkuntza unibertsal bilakatuko da, herrien hizkuntza izanez […], frantses guztien hizkuntza bilakatu behar du. […] Herri libre batean, bat bera izan behar du hizkuntzak, eta guztientzat berdina” (Intxausti, 2014: 190)[1].
Prozesua mantsoago gertatu zen Hegoaldean, baina norabide berean:
“La agonía del sistema foral que va a irse desgranando en una serie de jalones bélicos, jurídicos y políticos a lo largo del siglo XIX: 1812, 1820, 1839, 1841 y 1876, se solapará a una campaña de desprestigio institucional y cultural vasco, en la que la lengua, una vez más, va a estar situada en el ojo del huracán. Según se configura el nuevo espacio político-administrativo de los regímenes liberales y se va desarrollando el modelo económico-social capitalista, la supervivencia de la lengua vasca empieza a ser considerada como una anomalía, simpática en unos casos, añorante en otros, poco tolerable en los más” (Madariaga, 2008: 154).
Foruek XVI. mendeko euskararen apologiak zituzten oinarri legitimatzaile gisa: Juan Martinez de Zaldibiaren Suma de las cosas cantábricas y guipuzcoanas (1560); Esteban de Garibayren XL libros del Compendio historial de las chronicas y universal historia de todos los reynos de España (1571); Andres Pozaren De la Antigua lengua, poblaciones y comarcas de las Españas (1587); Baltasar Etxaberen Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra Bascongada (1606) eta abar. Apologia horiek agertu ahala izan ohi zituzten erantzunak, baina XIX. mende hasieran antolatu zen behin betikoa izan nahi zuen jazarpena: “[…] una ofensiva teórica auspiciada por el gobierno de Madrid: cuyo objetivo final era la derogación o al menos la reforma de los Fueros, pero que se centraba en desmontar especulativamente las pretensiones históricas y lingüísticas de los tratadistas vascos” (Madariaga, 2008: 146). 1802an Espainiako Historia Akademiak abiarazitako Espainiako Hiztegi Geografiko-Historikoa; Jose Antonio Conde arabistak idatzitako Censura crítica de la pretendida excelencia y antigüedad del vascuence (1804) eta Censura crítica del Alfabeto primitivo de España y pretendidos monumentos literarios del vascuence (1806); Francisco Martínez Marinaren Ensayo histórico-crítico sobre el origen y progresos de las lenguas (1805) eta abar, guztiak errege-inprentetan argitaratuak.
1812ko Cadizko Konstituzioak ezbaian jarriko zituen Foruak. 1820an, Fernando VII.aren aginduz eratutako Juntak aboliziorako argudio juridikoak argitaratu zituen. Lehen Karlistaldia (1833-1839) liberalek irabazi zuten Foruen kaltetan. 1841ean Nafarroakoak deuseztatu ziren, eta gainerakoak 1876an, Bigarren Karlistaldia (1872-1876) berriro ere liberalek irabazi ondoren. Bilintxen heriotzaren berri ematen zuen egun berean, 1876ko uztailaren 22an, ematen zuen Diario San Sebastianek foruen abolizioaren berri ere: “(…) Mañana tal vez la ley ahogue nuestra voz. Mas hoy ¡cómo dudarlo! el país entero repetirá con nosotros: ¡Los Fueros han muerto! ¡Vivan los Fueros!”.
Botere zentralak Antzinako Erregimenarekin lotzen zituen Foruak, modernitatearen eta Espainiaren homogeneotasunaren izenean atzean utzi behar zirela gaineratuz. Eta antzeko jarrera finkatu zen euskararen inguruan ere: Hezkuntzan izan zezakeen ezein zirrikitu itxiko zitzaion 1857ko Irakaskuntza Publikoko ‘Moyano’ legearekin; 1862ko Notariotza legeak dokumentu publiko guztiak gaztelaniaz bakarrik idatziak behar zutela izan ezarri zuen; 1867ko Errege Aginduak, euskaraz idatzitako dena zentsuratu beharra.
[1] Grégoire bat dator Barrerék euskararen inguruan esandakoekin: “[…] con respecto al euskera, abundaba en la impresión de Barère: un idioma de personas proclives al fanatismo y un obstáculo para la propagación de las luces” (Díaz Noci eta Urquijo, 1998: 315). Biek eskatu zuten itzulpenak alboratzea eta frantsesaren zabalkunderako eskola nahiz prentsa baliatzea.
