[PERLAK] Testurik zaharrenak: bertsolaritza souvenir bat bailitzan (1823)
bertsolaritza souvenir bat bailitzan –
XVIII. mende bukaeratik hasita, mugimendu Erromantikoa Europa guztian zehar zabaldu zen, kultura popularrarekiko interes berri bat ekarri zuen mugimendua. 1760an James Macphersonek argitaratu zuen Fragments of Ancient Poetry izan zen lehen bilduma lan ezaguna, Ossian Mc Finn izeneko antzinako bardo gaelikoak sortutako baladen itzulpena, eta Alemanian biderkatuko zen mugimenduaren oihartzuna, Johan Gottfried Herderren Volkslieder (1778) herri kanten bildumarekin hasi eta Grimm anaien ipuingintza tradizionalaren lanketarekin jarraituz. Kultura popularra nazioaren sustraien eta, ondorioz, bere izpirituaren isla ei zen.
Juan Inazio Iztueta zaldibiarra izan zen gurean gisako lehen bilduma egin zuena, 1824an argitaratu zen Gipuzkoako dantza gogoangarrien kondaira edo historiarekin. Euskal dantzak ziren bildumaren muina, baina, Iztueta bera bertso-jartzailea eta garaiko hainbat bertsolariren laguna izanik, bertsolaritzari ere eskaini zitzaion tarte bat bertan. Villabonako (1801) eta Tolosako (1802) desafioen berri jaso zuen zaldibiarrak, bertsolaritzaren historia modernoaren hasiera litzatekeena ezarriz, edota Fernando Amezketarraren ateraldi batzuk eskaini zituen. Eta bertsolaritza hainbat ilustraturen arreta pizten hasia zela seinalatzen zuen Iztuetak: “Artikaste aundiakiko gizon jakinti askori aditu izan diotet esaten, guziz ikaragarria dala eskolatu gabeko itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoa”.
Prentsan bertsolaritzaz argitaratu ziren lehen testuak liburu horren garaikideak dira. 1820ko hamarraldian azaldu ziren zaharrenak, eta hurrengo bi hamarkadetan ere perla bakan batzuk baino ez dira bistaratuko.
I.I. Testurik zaharrena: bertsolaritza souvenir bat bailitzan (1823)
Bertsolaritzaz prentsan topatu den aipamenik zaharrenak Souvenirs du pays Basque et des Pyrénées en 1819 et 1820 darama izenburutzat. Ètienne Boucher de Crèvecoeurrek sinatzen du, zeina 1791n Rethel herrian jaio baitzen, Frantziako Ardenetan, eta ogibidez aduanetako ikuskariordea izan zen Siercken (Alemania eta Luxenburgorekin muga egiten duen frantziar herrixka, Lorenako eskualdean). Behobian sinatu zuen testua eta euskal lurretan zehar egindako bidaia luze baten kontakizunean jaso zituen bertsolaritzaren inguruko pasarteak.
Journal des Voyages, découvertes et navigations modernes ou archives géographiques et statistiques du XIXe siècle aldizkarian argitaratu zen testua. Parisen argitaratzen zen hilabetekaria zen hori, XIX. mende hasiera hartan kontinente osoan itxuragabe ugaritu ziren bidaia aldizkarietako bat.
Gaurko National Geographic aldizkariaren izpirituaren aitzindaritzat har daitezke aldizkari haiek. Honela, Boucher Crévecoeurren testua zekarren zenbakia Ipar Amerikako txeroki indiarrei eskainitako erreportajeak, Persiako kultur adierazpenei buruzko iritzi testuak eta gisako kontu exotikoei eskainiriko testuek osatzen zuten. Bidaiariak kasualki topatutako harribitxi primitibo gisa eskainiko zaigu, bada, bertsolaritza prentsako lehen testu honetan.
1819 eta 1820ko Pirinioetako eta Euskal Herriko souvenirrak
Euskaldunaren izaerari buruz idatziz ekiten dio testuari, mendeetan zehar jasaniko okupazioek atzerritarrekiko mesfidati bihurtu dutela eta bere hizkuntza nahiz ohiturei gogor eusten diela esanez. Historiari errepaso arin bat ematen dio jarraian, janzkera deskribatzen du, musika tresnei gainbegiratu bat eman, tipo fisikoa ere azaltzen du… eta 14. orrialdean hasten da bertsolaritzarekin. Mahaiaren bueltan eserita dagoen taldea aipatzen du, jan-edanak beroturiko giroa, bertsolaria altxatzean bat-batean nagusitu den isiltasuna:
“(…) Baina eraman dezagun euskalduna bere plazeren eta jolasen eremura eta ikus dezagun une horietan nola erakusten duen bere irudimen distiratsua. Askotan, otordu baten poztasunaren erdian, berezko bizitasun naturala ardo on batek edota jaki gozoren batek kitzikatua, gizakiak bere izatea plazer hutsa dela sentitzen duen puntu horretan, gonbidatuetako bat inspiratuta sentitzen da, zutik jarri eta iskanbila isildu egiten da; isiltasunik sakonena nagusitzen da eta ordura arte aktore iskanbilatsu zirenak belarri erne bihurtzen dira”.
Bertsolariaren jarduna deskribatzen du, gako batzuk eskainiz eta ukitu literario bat emanez:
“Abestu egiten du. Ahapaldiak bata bestearen atzetik datoz. Poesia modu natural batean jaiotzen da bere ezpainetatik. Bere kantua grabea eta neurritsua da; melodia, hitzak, dena inongo esfortzurik gabe sortzen da, bere irudimen aberatsak etenik gabe hornitzen du ideia berriez, bai gonbidaturen bat omentzen ari delako, edo baita herrialdeko kronika bere abestietarako testu gisa egokitzen zaiolako. Modu honetan ordu luzez abestuko du. Gainera, bertako beste norbait ere inspiraturik sentituko balitz artzainen arteko lehia dialektiko bat ezar daiteke eta ikuskizuna are interesgarriago bihurtuko da (…)”.
Egun bereko iluntzean parean tokatu zaion saioaren kronikan azken puntuaren errepika ere aipatzen du, eta bertsolariak tarte hori hurrengo bertsoa pentsatzeko baliatzen duela ere erreparatzen dio:
“(…) ate ondoan gelditu ginen arratsaldeko freskuraz eta iluntzearen edertasunaz gozatzen (…) mutil gazte talde handi baten baitatik kantuan ari zen gizaseme bat ikusi genuen. Bere bertsoak baserri baten atarian pilaturik zeuden neska batzuei zuzentzen zizkien, baina kaleak banatzen zituen bi taldeek ez zuten elkarrengana hurbiltzeko zirkinik ere egiten. Neskek bertso bakoitzaren bukaera errepikatu egiten zuten koruan, eta hori egiten zuten bitartean bertsolariak bere euskal buruaren baitan hurrengo bertsorako gaiak bilatzen zituen, horri ere berdin erantzungo zitzaiolarik (…)”.
Hizkuntzaren ezezagutzak suposatzen dion muga aipatzen du Boucher de Crévecoeurrek, penaz, eta hitzotan berriro ere argi gelditzen da bat-bateko bertsolaritzaz ari dela:
“(…) Nola bota nuen faltan hizkuntzaren ezagutza inprobisazio horietako batzuk jaso ahal izateko. Izan ere, kantu hauek, otorduaren alaitasunak inspiratu zituenak bezala, ez zeuden aurretiaz prestatuta. Alferrik saiatu nintzen hitzen zentzua harrapatzen. Egileek eurek bukatu bezain pronto ahaztu dute abesturikoa eta honen zentzuaren berri eskatuko bagenie jada ez litzateke berbera izango (…)”.
Souvenirs du pays Basque et des Pyrénées en 1819 et 1820, Ètienne Boucher de Crèvecoeur. Journal des Voyages, 51. zenbakia (1823)
Mais ramenons le Basque au sein de ses plaisirs et de ses jeux, et voyns dans de pareils momens se déployer sa brillante imagination. Souvent au milieu de la joie d’un repas, lorsque sa gaîte naturelle encore excitée par le vin et la bonne chère, est parvenne à ce point de vivacité oú l’homme semble ne plus tenir à l’existence que par le plaisir, un des convives se sent inspiré; il se léve; le tumulte cesse; le plus profond silence s’etablit, et d’acteurs bruyans qu’ils étaient, ses compagnons sot tout à coup devenus auditeurs attentifs. Il chante; les stances se succèdent; la poésie découle naturellement de ses lèvres. Sont chant est grave et mesuré; air, paroles, il trouve tout sans chercher, et sa riche imagination lui fournit sans cesse de nouvelles idées, soit qu’il ait pris pour sujet les louanges de chacun de ses convives, soit que la chronique du pays ait servi de texte à ses chants. Ill chantera ainsi des heures entières. Mais un autre se sent inspiré á son tour; une espèce de combat pastoral s’engage, la scène n’en devient que plus intéressante (…)
Je me trouvais un jour à Espelette, gros village du pays de Labourt, à trois lieues de Bayonne, pendant le tems de la fète (…)
La nuit avait is fin à ces divertissemens; la place et les rues, devenues presque désertes (…) De reotur à l’auberge, nous n’avions pas voulu nous retirer de suite, et nous étions restés sur la porte pour jouir encore quelque temps de la fraîcheur du soir et de la beauté de la nuit (…), nous vîmes un groupe nombreux de jeunes gens au milieu desquels un individu chaint des stances qu’il paraissait adresser à un troupeau de jeunes filles, rassemblées sous cet espéce de vestibule exterieur que le paysan basque manque rarement de laisser au rez-de-chaussée da sa maison. La rue taute entière séparait les deux groupes, sans qu’aucun de ceux qui les composaient parut chercher à franchir cet intervalle et à se rapprocher. Les jeunes filles reprenaient à la fin de chaque stance, et chantaient en choeur une sorte de refrain. Pendant ce temps le chanteur rappelant ses idées traovait dans sa tête basque le sujet d’un autre couplet, auquel on répondait de la même manière. Combien je regretti alors de ne pas comprendre assez la langue pour retenir quelqu’une de ces improvisations, car ces chants n’étaient pas plus préparés que ceux qui avaient été inspirés par la gaîte du repas. Je voulus en vain me procurer après coup de ces paroles. Les auteurs eux-mêmes les ont oubliées avant qu’ils aient cessé de chanter, et celles qu’ils pourraient vous donner ne seraient déja plus les mêmes (…).
