Regueifa: Galiziako ahozko inprobisazioaren mugimendua
Xian Naia
2021-11-03
Galiziako ahozko inprobisazioaren mugimendua –
*Erredakzioan itzulia
“Uste dut gazteen artean bultzatu beharko litzatekeela, hil ez dadin. Zer gehiago esango dut ba?[1]”.
Hori Carlos Díazek esan zuen, Galizian o Xestal bezala ezagutzen dutenak. Eta esan baino lehentxeago, Ponte-Cessoko herriko plazan miresmena agertu zuen berak “folklore galiziarraren gotorlekutzat” zuen regueifagatik hain zuzen ere. Ipuin-kontalaria, musikaria, folklore batzailea… o Xestalek nahasten zuen, batetik, bere umore nazional-herrikoia festaguneetan, eta, bestetik, eguneroko militantziaren inplikazio politikoa. Oso errespetatua zen adoptatu zuten eskualdean, Bergantinhosen, Galiziako ahozko inprobisazioaren sehaskan, eta bitxia da bera izatea gaur egungo regueifaren zabalkundea ulertzeko gakoak ezarri zituena. Bere figurak aurrea hartzen dio egun “regueifeiro” izateak dakarren eraikuntza identitario berriari. Izan ere, nekazari militantea izan zen, landagunean homosexualitatea konplexurik gabe bizi izan zuen (sasoi haietan…) eta masen ahozkotasunera egokitu zituen laborantzako bizimoduak. Horrek guztiak sasoiari aurreratutako eredua osatzen du. Eredu bat, geroago planifikatua izan dena regueifarako eta, modu batera edo bestera, mugimendu sozialak eta erakundeak aplikatzen ari direna. Baina ez gaitezen azeleratu, goazen apurka-apurka…
Nortzuk gara, nondik gatoz eta nora goaz…?
Mendeetan zehar oinarrizko kultura, klase herrikoien kultura, menperatuen kultura, James Scotten berbetan, ahozkoa izan da. Izan ere, ahozkotasuna aisiarako eta erresistentziarako lanabes gisa erabili da, autodefentsarako, eraikuntza kontra-hegemonikorako. Baina alderdi negatiboa ere izan du. Penintsulako ipar-mendebaldeko lur hauetan memoria hurbila galdu egin da, ez da apunterik hartu, ezta oharrik ere, etorkizuneko estrategiak eta oraingo ereduak eta aldarrikapenak diseinatu ahal izateko. Baina egia da badugula ahozko memoria, ipuingintzaren tradizio galiziar ikaragarria (nahi duguna kontatzeko, argi dago!), etorkizuna desiratzeko eta eraikitzeko forma dena. Daniel R. Castelaok gogoratzen zuen gure ahozko istorioek, gure “kondairek”, balio poetiko handia izateaz gain, “gainditze humanorako sekulako irrika adierazten dutela”. Hori da ahozkotasunaren espiritu zeharo iradokitzailea.
Ahozko inprobisazio galiziarren historia, orain dela urte gutxira arte testu, bideo eta eskuratu ezinezko hainbat memoriatan sakabanatua zegoen, baina Ramón Pinheiro Almuinha ikertzaileak batu eta egituratu du tentu handiz. Ikerketa-lan hori 2016an argitaratu zuten liburu formatuan, Repente Galego[2] izenarekin. Eta dokumentazio lan horri esker, bertsoko ahozkotasunean interesa geneukan pertsona batzuk formatu ginen eta, horrela, eraiki genuen ikuspegi zabalago eta anitzagoa, ulertu ahal izateko gure gertuko historia nazionalean gure ahozko herri poesia inprobisatuak izan zuen garrantzia. Liburu horri esker, halaber, ikertzaile batzuk hasi ahal izan ginen ikerketa lerro berriak irekitzen, besteak beste, berreskuratzean edo patrimonializazioan ardaztuak. Horrez gain, diskurtsoak zabaltzean, profilak berritzean, funtzionalitate estrategikoetan edo regueifara sartzeko demokratizazioan ardaztutako ikerlerroak ere hasi dira han eta hemen garatzen.
Zentzu horretan, Pinheirok Galiziako errepentismoaren jatorria Erdi Aroko tenço-etan jartzen du. Tençoak trobatzaileen arteko mendeku edo erronken forma bat ziren. Mendeak pasatuta (ahozkoaren historiatik arineketan pasatuta) bihurtu ziren tenço horiek gaur egun ezagutzen ditugunen antzeko konposizio poetiko: herrikoiak, bat-batean kantatuak eta galiziar jendartean funtzio espezifikoak bete dituztenak, batez ere landaguneetan, XX. mendearen erdialdera arte. Inprobisatutako (oso ohikoa zen buruz ikastea ere) konposizio poetikoen ekosistema zabal samarra zen[3]. Ahozko forma horiek ezberdinak ziren egitura erritmikoei dagokienez, melodiei dagokienez, akonpainamendu musikalari dagokienez (batzuk akonpainamendu gabekoak ziren)… Eta ezberdinak ziren zituzten esangura sozialak ere. Euren funtzioa eta erretorika irrigarriak izan zitezkeen herri edo auzoetako jaietan, edo ezkontza errituak izan zitezkeen, edo gatazka komunitarioak ebazteko ahozko erronkak, edo nekazaritza lanetarako aisaldi poetikoak eta abar. Dena den, gaur egun brindoarekin[4] batera bizitasunik handiena duen adierazpen poetikoan barneratzeko, regueifaren historian barneratzeko, egin dezagun errepaso labur bat, izenak, uneak eta guneak berreskuratuz galizierazko ahozko inprobisazio forma honen historia hurbilagotik ezagutzeko.
Regueifa. Erritutik ikuskizunera
Seguruenik, regueifa izango da ahozko inprobisazioen formen artean bertsolaritzarekin antzekotasun gehien izan dezakeena, Joxerra Garziak[5] Pinheiroren (2016:20) liburuaren hitzaurrean adierazten zuen bezala. Baina ez bakarrik formari dagokionez, baita haren inguruan dagoen dimentsio sozial, kultural eta politikoari dagokionez ere.
Ahozko inprobisazioaren generoen ezaugarri nabarmenetako bat da, Galiziako kasuan, bere errotze geografikoa oso diferentea dela. Regueifaren kasuan, bere jatorrizko espazioa Galiziako mendebaldea litzateke, lehenik aipatutako Bergantinhosko eskualdea izanik zentro irradiatzailea. Orain dela urte gutxira arte, han zetzan regueifa, baina 90eko hamarkadaren amaieran lurralde osora zabaltzen da eta beste zentro irradiatzaile bat eratzen da Vigoko hainbat parrokiatan. Hala ere, Pinheirok aipatzen zuen bezala, ahozko genero horiek jatorria Erdi Aroko tençoetan izan arren, regueifa jaiotzen da erritu herrikoi bezala XVII. mendean (Rodriguez 2017: 23). Horrela, regueifaren erritua ezkontzei lotuta jaiotzen da. Ezkontzetako alde bakoitzeko ordezkariek ahozko erronkak egiten zituzten regueifa lortzeko, hau da, ezkontzetan egiten zen ogi opila lortzeko (hori baita jatorriz regueifa) eta alde irabazleak eramaten zuen, errekonozimendu gisa.
Konposizioari dagokionez, regueifa eratzen da zazpi silabako[6] lau bertsoko koplekin. Errimatzen dute bigarrenak eta laugarrenak, eta beste biak libre geratzen dira. Melodia errepikakorra da eta urteen joanean oso aldaketa gutxi izan ditu. Zentzu horretan, gaur egungo regueifeiro berriek Bergantinhosko regueifeiro zaharrengandik hartzen dituzte musika baliabideak eta joko melodikoak. Hala ere, batez ere aldatu da abiadura, gaur egun azkarrago kantatu ohi da, performatibitate garaikidearen ereduekin bat, eta, era berean, gero eta ornamentazio gutxiagorekin aritzen dira gaur egungo regueiferoak (Pinheiro, 2016:231).
Hala ere, erritu gisako regueifa galdu egiten da, behin betiko, XX. mendean zehar, bi arrazoirengatik: gertatu ziren aldaketa sozialengatik eta komunitatearentzako esangura hori galdu zuelako. Edonola ere, erritu gisa galtzeak ez dakar praktika inprobisatzaile honen erabateko galera; izan ere, egokitu eta moldatu egiten da espazio berrietara. Lehenik eta behin, tabernetara egiten du salto. Espazio hori ia osorik gizonezkoen esparrua zen eta erabakigarria izango da emakume inprobisatzaileak plazatik desagertu izana ulertzeko (ordura arte nahikoa presentzia zuten, lan komunitarioetan ezinbesteko elementuak ziren heinean). Geroago, herrietako jaietako tranpaldoetara egiten du salto. Aldaketa historiko honi Alba María Rodríguezek (regueifeiro ezaguna eta ahozkotasunaren ikertzailea) deitu zion “erritutik ikuskizunera” eta xehe aztertu zuen bere Regueifa en Bergantiños liburuan (2017).
Hein batean, aldaketa horrek eragin zuen regueifeiroen nolabaiteko profesionalizazioa. Alde batetik, regueifa bihurtu zen bi aukeraturen arteko enfrentamendu dialektikoa, publiko zaletuaren aurrean (eta, horrela, taldeen arteko inprobisazioak galdu egin ziren, dena izan zen bat baten kontrakoa). Horrek ekarri zuen praktika inprobisaturako sarbidea moztea. Ordura arte, ohikoa zen edozeinek regueifatzea, espazio publikoan egiten zelako. Eta kontsentsu moduko bat hasi zen, gramsciar zentzurik puruenean: regueifa bakarrik izango zen aukeratu gutxi batzuentzat, genetikoki baliotsuak diren aukeratu gutxi batzuentzat. Regueifak aldaketa funtzional horren eragina hamarkadetan jasan zuen eta, hortaz, 80ko hamarraldian, gero eta espazio murritzagoa bete zuen. Sasoi haietan onartzen zen regueifa ondasun moduan, gorde eta babestu beharreko ondasun moduan, baina ia erabat galdu zuen tresna izaera. Beste berba batzuetan esanda, eta aurreko ideian sakonduz, praktika inprobisatzailea folklorizatu egiten da eta galdu egiten du edozein motatako aldarrikapen politikotarako gaitasuna (politika zentzurik zabalenean ulertuta). Beste alde batetik, belaunaldi arteko transmisioaren haria galtzen du. Horren ondorioz, praktika eta beharrizan garaikideak performance regueifeiroan txertatzeko zailtasunak agertzen dira. Eta, horrez gain, oso zaila da gazteek aktiboki ikastea, ez dagoelako horretarako baliabide eta material pedagogikorik. Hortaz, behin betiko iltzatzen da ideia hau hainbaten buruan: inprobisatzeko jaio egin behar duzu.
Regueifeiro egin egiten da, ez da jaiotzen
Ideia batzuek kontsentsu zabalak lortzen dituzte, euren kontrako frogak edo pisuzko argudioak gorabehera. Eta regueifaren kasuan, ideia sozial horiek, eraikuntza sinboliko horiek, bertsoaren beraren gorpuztasunak ez dira egia ala gezurra euren izaeragatik, ezpada horiek kontatzeko moduagatik. Bergantinhosko regueifeiro zaharrek elikatu zuten ideia hori, inprobisatzeko jaio egin behar dela dioen hori, belaunaldi berriekin konektatzeko zuten ezintasunagatik, eta euren artista eta poeta herrikoei izaeran akomodaturik egoteagatik. Baina ez zen beti horrela izan. Desagertze arriskua bizia zenean, Bergantinhosko regueifaren eramaile horietako batzuek bestelako gauza batzuk esaten zituzten. Esaterako, 2016an hil zen Guillermo da Rabadeirak honako hau esaten zuen:
“Nik anaia nuen eta hark asko kantatzen zuen regueifa […], eta irakasten joan zitzaidan, mendian ibiltzen ginenean. Eta esan zidan: “Zuk kantatu egin behar duzu”. Eta nik berarekin lehian kantatzen nuen. Eta esan zidan: “Zuk joan behar duzu regueifa kantatzera beste gizonezkoak bezala”. Eta hasi nintzen orain dela lau, bost urte, Calviñorekin. Eta, pixkanaka-pixkanaka, joan nintzen eta bera joan zitzaidan irakasten gauza bat eta beste bat, eta gero hasi ginen kanpora joaten…”.
Era berean, regueifeiro zahar hauen maisu ezagunak, Blanquiñok, honakoa aipatu zuen 1984an egin zioten omenaldian, bere inprobisazio jardunaren hasierak gogoratuz: “Horrela hasi ginen, hastapenetan. Mutiko batzuk beste batzuekin kantatzen. Eta jendeak esaten zigun batzuk ondo eta beste batzuk txarto. Eta horrela joan ginen bizimodu honetan barneratzen, eta pauso bakoitzak beti zekarren beste bat atzetik…”.
Zaharrek elkarrekin ikastearen inguruko hau gogoratzen zuten, gogoratzen zuten praktika kultural aurrekapitalisten zuk eman nik ere eman formatu hori. Baina 90eko hamarkadara arte ez zen hasi regueifaren pedagogia lana. Horrela, agertzen dira Valadaresko auzo eta kultur elkartea eta Pinto de Herbón eta Luis Caruncho regueifeiroak zubi-lanak egiten Bergantinhosko regueifa zaharreko bi ordezkarirekin, Suso eta Antonio de Xornesekin hain zuzen ere. Lerro pedagogikoagoa[7] lantzen hasten dira: ahaleginak egiten dituzte regueifa ikastaroak prestatzeko institutuko ikasleentzat, inprobisazio estilo honen amaierari aurre egiteko. Hala ere, baliabide gutxi daude eta gazte eta umeekin konektatzeko eta sarbidea izateko zailtasunek bertan behera uzten dute proiektua. Ideia, hala ere, ereinda geratu zen.
Horrela, 1994an antolatzen da Valadaresen, Vigoko parrokia batean, Regueifeiroen Lehen Txapelketa Nazionala eta hiru urte geroago eratu zen Oral de Galicia elkartea hiri horretan bertan. Elkarte horrek betetzen du, beharbada, gaur egun regueifa sistemaren erdigunea. Elkartearen bueltan batzen dira hainbat regueifeiro, interesa duen publikoa, ikertzaile batzuk eta abar. Horrez gain, “harreman trinko samarrak lortu eta sortu dituzte botere politikoko eta eremu kulturaleko erakundeekin” (Naia, 2019: 23). Valadaresko Zentroak, gainera, urtero antolatzen du Ahozko Tradizioaren Nazioarteko Txapelketa. Txapelketa hori erreferentzia bihurtu da, eta munduan zeharreko inprobisatzeko hainbat formaren topaketa sortzen du. Horri gehitu behar zaizkio elkarte honek antolatzen dituen Regueifen Eskolarteko Txapelketa eta Ahozkotasunaren Interpretazio Zentroa[8]. Horrek guztiak 2000ko hamarraldian regueifeiro uhin berri bat ekarri zuen: Josinho de Teixeira, Bieito Lobariñas, Kiko Estévez, Alba María, Sara Marchena… Hortaz, Vigon regueifa ulertzeko eskola bat sortu dela esan genezake. Eskolak regueifaren kontzeptu ez hain esentzialista dakar eta estrategia berritzaileak txertatzeko gaitasun handia du.
Beraz, 80ko hamarraldian regueifa azkenetan zegoen, ondare izaera marjinal eta esentzialistara kondenatua. Baina 90eko hamarraldian praktika eta ekintza sozialeko errepertorio berriak txertatu ziren. Hortaz, aldaketa nabarmenak gertatu ziren, inprobisazioaren ospea zabaldu zen, bai kopurutan baita ezagutzari dagokionez ere. Baina leherketa etortzear zetorren.
Regueifa feminista berria
XXI. mendeko bigarren hamarralditik aurrera, regueifaren munduan aldaketa eta hazkuntza hasi zen, hainbat norabidetan hasi ere. Alde batetik, eskolak sortzeko ideia indartzen da; Vigo aldean, eredu moduan probatu ostean, erakundetzen joan da. Gaur egun, posible da regueifa ikastea hezkuntza aratuan aukera askeko ikasgai modura (Bertsotan Ahoz Inprobisatu eta Regueifa izenarekin). Ondorioz, hainbat irakasle formatu dira regueifa ikasgai modura eman ahal izateko eta, jakina, ikasleak ere ekarri ditu, eta eskola sariketak sortu dira han-hemenka, Valadaresen eta beste hainbat lekutan, gazteak regueifara hurreratzeko asmoz. Horren erakusle da, esate baterako, 2015etik antolatzen den Regueibertso. Trukerako topaketa bat da, Euskal Herriko eta Galiziako gazteen artean. Horrek ekarri ditu Galiziako eta Euskal Herriko eskolen arteko igurtzia eta, are garrantzitsuagoa dena, antzeko kontakizun politikoa eraikitzeko aukera sorraraztea. Gainera, horrek bat egiten du azkenaldiko olatu errepentista hau ezaugarritzen duen indar-ideia batekin: diskurtsoa nabarmen politizatu eta regueifa erabiltzen da, ondorioz, ez bakarrik ondo pasatzeko, ez bakarrik ondare kolektiboa indartzeko, ez bakarrik mundu sinbolikoa sendotzeko. Izan ere, gaur egun regueifa kultur tresna aktiboa (Even-Zohar, 2005) da eta txirikordatzen ditu zenbait borroka, haien artean ekologismoa eta, indar handiz eta moldatzeko gaitasun ikaragarriarekin, feminismoak. Derrigorrezkoa da hemen aipatzea etapa berri honetan Lupe Blanco regueiferoaren papera. Berandu samar hasi bazen ere bat-batean (2017tik aurrera hasten da jendaurrean kantatzen ohikotasunez), regueifaren historia osoa beragan hezurmamitu daiteke. Blanco de Muiñoseco regueifeiro eta maisu handiaren birbiloba da eta regueifaren erdigunea osatzen duten gizonen errespetua jaso du, eta, pixkanaka-pixkanaka, irabazten hasten da ahozko erronka guztiak. Lupe Blanco, beraz, regueifa tradizional feministena da edo, beste modu batera esanda, regueifa feminista tradizionalena. Bere torgho velho[9]a, Bergantinhosko lurretatik oinordean hartua, trebeki nahasten du regueifaren mugimendu berriaren kontzientziarekin, eta horrek bihurtu du errepentismo galiziarrean gero eta ikusgarriagoak diren emakume gazteen eredu.
Orain apustua da kontuan hartzea zer garrantzitsua den eragile eta taldeen sarea eraikitzea, estrategia ausart eta zabalarekin (ahalik eta zabalenarekin, posible balitz!), erakunde zentralenetatik hasita talde prekarizatuenera. Eraikitzea, gainera, berrituko duen mugimendua, elastikoa eta malgua izango dena, efikaziak izango dituena gogoan, baina ahaztu barik orain arte egindako bidea. Fraserren teoria (2017) parafraseatuz, regueifaren mugimendu berri honek regueifari eutsi diotenak eta gaur egun arte gorde dutenak aintzatetsi behar ditu eta, era berean, birbanatu behar du gure aberastasun kulturalaren zati funtsezko gisa. Ondo ulertu zuten hori 2017an Emakume Inprobisatzaileen Asanblea sortu zuten emakumeek. Egun feminismoen diskurtsoa besarkatu zuten bai, baina, era berean, omenaldia egin zioten Angelita de Bañori, Coureleko brindeira historikoari eta Josefa de Bastavales pandero-joleari.
Baziren etorkizun hobea aurreikusten zutenak dena txarto amaituko zela ematen zuenean. Fermín da Feira Novak honakoa baieztatzen zuen: “Gustatuko litzaidake gazteriak etorkizunean laguntza izatea eta (regueifaren) kontu honekin jarraitzea”. Bada, jarraitzen dugu.
[1] Testu honetan agertzen diren adierazpen batzuk bideo batetik erauziak izan dira. Bideoa eskuragarri dago Youtuben Galiziako ORAL elkarteari eta Regueifestaren lanari esker: https://cutt.ly/ObAwfr6. Transkripzioetan egon daitekeen edozein akats nirea da.
[2] Liburua, lehendabizi, ikerketa moduan idatzi zuten, Galiziako Oral elkartearen enkarguz, 2011n. Argitalpena Pontevedrako diputazioak egin zuen. Erakunde biek izan dute berebiziko garrantzia gero eta handiagoa den regueifa ezagutarazten.
[3] Ikuspuntu antropologiko eta musikal batetik, forma poetiko horiek ezagutzeko eta haien historian sakontzeko, funtsezkoa da aipatutako Pinheiroren lana (2016). Hemen esandakoek horretan dute oinarri.
[4] O brindo da galiziar mendialdeko ekialdeko ezkontza tradizionalen kantua, batez ere Coureleko mendialdean sustrai sakonak dituena (Pinheiro, 2016: 121-122).
[5] Garziak honela dio: “[…] hemen aipatu eta aztertzen diren adierazpide guztien artean, nik aldez aurretik regueifa baino ez nuen ezagutzen, seguruenik euskal bertsolaritzaren fenomenoari gehien hurbiltzen dena delako”.
[6] Bertsoak zazpi silabatakoak dira tradizio galiziar-portugesaren arabera, baina zortzi silabatakoak metrika hispanistaren arabera.
[7] Nabarmendu behar dugu, era berean, Kike Estévez eta Marina Porto-ren Metodoloxía do Repente Galego liburua, nahiz eta urte batzuk beranduago argia ikusi.
[8] Garrantzitsua da aipatzea erakunde publikoekin daramaten lankidetza, espazioak utziz ikastaro txiki hauek aurrera eraman ahal izateko.
[9] O torgo (ahoskatzen dena “g” hori hasperenduz eta idatzia torgho bezala) da pertsona baten biriketako gaitasuna. O torgho vello-k erreferentzia egiten dio regueifeiro zaharrek kantatzeko zuten gaitasunari.
