Kantu inprobisatua Herrialde Katalanetan
Josep Vicent Frechina
2021-01-12
Kantu inprobisatua Herrialde Katalanetan –
Tradizio zentrala, berriz topatua
1980ko hamarkadako data batean, Manuel Marzal, El Xiquet de Mislata, valentziar abeslari eta bertsolari handienetako batek, berak milaka urte zituela uste zuen tradizio baten akta idatzi nahi izan zuen: “Gaur, baratze gutxi geratzen zaigunean (Valentzian), gure aurrekoen ohitura tradizional batzuekiko zaletasun gutxi dagoenean; oraindik geratzen zaizkigunean estilo eta modu garbiak gordetzen dituzten abeslari batzuk. Beren memoria ahanzturaren hoztazunean desagertu aurretik, denboraren iragateak gure historiaren oroitzapenik sakratuenen gainean lurra bota baino lehen…”.
Tradizioa oraindik oso bizirik zegoen une batean egin zuen, baina erorketa sumatzen zen. Eta sentsazio hori, segur aski, mallorcar eta menorcar glosatzaile zaharrek edo Ebro ibaiaren behealdeak ureztatutako eskualdeetako jota abeslariek partekatzen zuten. Ez zen hainbeste gertaera objektibo baten egiaztapena, baizik eta kultur adierazpen horrek azken urteetan gertatutako eraldaketa sozio-ekonomiko sakonek uzten zuten agertokian ez zuela lekurik.
Eta, egia esan, inprobisatzaileen belaunaldi haien etorkizunarekiko mesfidantza ondo gauzatzear egon zen. Beren ahalegin proselitistak gorabehera, erreleboa ez zen iristen, eta inprobisatutako abestia, pixkanaka-pixkanaka, folklore zoko arriskutsu bilakatzen ari zen.
Hala ere, berrogei urte geroago, iragarpen txar horietako bat bera ere ez da bete: gizarte tradizionalaren gainbeheratik, paradoxikoki, tradizioa bera berraurkitu zen, gaur egun oraindik indarrean dauden identitatearen birgaitze-prozesu konplexuen eta imajinario kolektiboaren berreraikuntzaren ondorioz.
Bat-bateko abestia izan da onuradunetako bat: oraindik bizirik jarritzen duten forma tradizionalak oinarri harturik, dinamika modernoak bereganatu ditu, Herrialde Katalanak osatzen duten lurraldeetako hizkuntza- eta kultura-kontzientzia handieneko sektore batzuetara hurbilduz, eta bizitasun berrituarekin proiektatzen da etorkizunera.
Tradizio anitza eta zentrala
Herrialde Katalanetan bat-bateko kantuak forma aldetik aberastasun eta aniztazun izugarria erakusten du: izan ere, ohiko kantutegi genero ia guztiek, baladak eta kantu erlijiosoak izan ezik, interpretea erabat aske uzten zuten abestiaren testua inprobisatzeko, bertso heptasilabikoen gainean artikulatua askotan (metrika katalanak silaba kontaketa azken silaba tonikora arte egiten du).
Hala ere, baziren genero batzuk inprobisazio poetikorako bereziki erreserbatuak. Nagusiki gaueko errondetan interpretatzen ziren generoak —abesti bakoitza pertsona bati zuzendua zegoen eta, beraz, edukia pertsonalizatua zen— edo bi abeslari edo gehiagoren arteko borroka dialektikoko ikuskizunetan. Inprobisatzaileak, testuinguru horretan, bozeramaile kolektibo edo iritzi-sortzaile gisa jarduten zuen askotan, eta autoritate moduan jokatzen zuen, zeinak aukera ematen baitzion gaizki eginak bermatzeko, jagole morala izateko edo gatazken bitartekaria izateko.
Genero horietara ibilaldi bat egingo bagenu, Balear Uharteetatik hasita, lehenik eta behin Mallorcako glosa aurkituko genuke, musika instrumentu lagungarririk gabe eta estrofa aldetik nolabaiteko askatasunarekin abesten dena; Menorcako glosa, aldiz, gitarraz laguntzen da, eta ses porgueres izeneko zenbait aldaera dituen melodia bakarra du. Biek itxura irmo eta transzendentea dute, beren kurba melodikoarekin abestutako testua benetan igurtziz. Mallorcan ere ohikoa da bat-batekotasuna, San Anton jaietan suen inguruan jotzen diren abestietan, xinbonbaren burrunba ilunarekin batera.
Valentzian, genero inprobisatzaile nagusia “Cant valencià” da, eta, aldi berean, bi musika genero ditu: cant d ‘estil eta les albades. Lehenengoa harizko eta haizezko rondalla baten laguntzaz abesten da, eta orokorki “valentziarrak” deritzen hainbat musika mota biltzen ditu, nahiz eta beren banakako izenek patroi numeriko enigmatiko bat jarraitzen duten: bat, bat eta bi, bat eta hamabi. Zaletu onek antuvi zaharretik bereiz ditzakete duten sarreragatik. Albadeak, edo albaes, kalean esaten den moduan, kaleko valentzierak berezkoa duen “d” interbokalikoaren erorketa bereizgarriarekin, dultzaina eta atabalaz lagunduta jarduten dira, eta haien estrofa hiru esaldi musikaleko bi saiotan antolatzen da, bakoitza bi kantarik abestu ohi dutelarik. Valentziar kantuaren ahots exijentzia handia dela-eta, abeslariaren eta inprobisatzailearen irudiak banandu ditu, eta, askotan, inprobisatzaile espezializatu batek — el versaor — abestuko duen testua belarrira esaten dio abeslariari.
Ebroko Lurraldeak izenaren inguruan bilduriko Kataluniako eskualdeetan, jotaren aldaera inprobisatu bat abesten da, valentziar estiloko kantuarekin ahaidetasun handia duena, bai laguntza instrumentalari dagokionez —harizko eta haizezko rondalla mistoa—, bai festetako errondetan duen protagonismoari dagokionez.
Ebroko Lurraldeak inprobisaziorako egokia den beste musika genero baten hegoaldeko mugak ere badira. Gaur egun, bere jatorrizko testuinguruan desagertuta dago, orain administrazio frantsesaren pean dauden lurralde katalanetaraino hedatzen zen eta, gizarte tradizionalean, emakumeen adierazpen-bide bakarrenetakoa zen. Les majorales del Roser-ek festa-amaieretan abesten zituzten pandero kantuak ziren, kofradiarentzat dirua biltzeko.
Era berean, erritual erlijioso bati loturik, el cant de les caramelles de Pasqua, corrandak zeuden, hauek ere ia desagertuak, herri eta masietan zehar eske-errondetan kantatzen zirenak.
Azkenik, lurralde barruti askoz murritzagoko kantu genero inprobisatu bezala aipatu beharko lirateke Cadaqueseko San Sebastian festan abesten diren patacadesak, Ampurdaneko herri batzuetan izen bereko dantzaldian abesten ziren nyacrak —beren bat-batekotasunaren inguruan zentzuzko zalantzak daudelarik— eta Lleidako ijitoek interpretatzen zituzten garrotinak. Nyacrak eta garrotinak dira, bitxia bada ere, Katalunian inprobisatutako abestiaren dinamika berrietako genero gogokoenetako bi, jarraian jorratuko ditugunak.
Ustekabe berriz topatua
Globalizazio ekonomikoaren eta erreferente kulturalen mediatizazio biziaren ordainetan, gizartea modu garaikide batean jarri da tradizioetara begira, non tradizioa jada ez den beharrezkoa ez arau nagusi gisa, ez eta kultura transmititzeko sistema gisa ere, baizik eta gaur egungo identitate-diskurtsoak legitimatzeko praktika eta adierazpide jakin batzuk hautatzeko gordailu historiko gisa.
Testuinguru horretan, kantu inprobisatua, bere izaera festazale, parte hartzaile eta komunikatiboak bultzatuta, presentzia eta ospea berreskuratzen hasi da. Kantua itotzen zuen erredukzionismo folklorikotik libratu da eta paper garrantzitsua du herrialdeak azken urteotan bizi dituen birsortze kolektiboko prozesuetan.
Berrabiaraztea, gainera, bat egin duten zenbait fenomenok bultzatu dute: sustrai kultural sakonagoko espazio alternatiboen behar, katalanez hezitako belaunaldi berriek eskatzen dutenak; musika tradizionalaren inguruan Tradicionàrius jaialdia Bartzelonan sendotzeak (1988az geroztik ospatzen da); Pep Gimeno Botifarra abeslariak Valentzian izan duen izugarrizko arrakastak, ball de botek Mallorcan, edo jotaren protagonismoak Ebroko Lurraldeetako Plan Hidrologiko Nazionalaren aurkako mugimenduan; gizartean eragin handia duten beste inprobisazio-tradizio batzuen aurkikuntzak, hala nola, bertsolaritzak Euskadin, edo dezimaren inguruko iskanbilak hainbat kultura hispanikotan; irudi ikoniko batzuen famak edo oraindik jardunean dirauten tradizioetan erreferente berriak agertzeak —Josep Garcia Lo Canalero,Ebron, edo Miquel Ametller, Menorcan, adibide jatorrak lirateke lehenengo kasurako; Mateu Xurí, Mallorcan, bigarrenaren eredurik liluragarriena—; edo, azken finean, dibulgazio-asmoekin sortutako erakunde jakin batzuen jardunak, hala nola Associació de Glosadorsek Mallorcan, Soca de Motsek Menorcan edo Cor de Carxofak Katalunian, erabat erabakigarriak gaur egungo itxuraren konfigurazioan.
Azken kolektibo horrek izan du zeharkako eragin handiena: haren babespean katalan hizkuntzako tradizio guztietako inprobisatzaileak bildu dira, transglosatzailearen figura eraiki da —edozein musika-generotan aritzeko gai den inprobisatzailea, edozein lurraldetan dagoela ere—, eta inprobisatutako abestia zabaltzeko eta sustatzeko ekimen handizaleenak gauzatu dira —zeinari, oro har, jada Glosa izena jarri dioten—; Espollako abeslarien urteroko topaketa, non Nyacren erregea/erregina aukeratzen den, Txapelketa Nagusitik inportatutako eredu batekin; glosen Udako Eskola, aurreko topaketari lotua; eta Eduglosa web-ataria, “Glosa gaineko materialak hezkuntzan erabiltzeko erreferentziazko plataforma”.
Alde guztietan, eta bereziki gazteen burujabetza politikoaren esparruan, ugaritu egin dira inprobisatutako abestien gaualdi, saio eta bat-bateko abestien maratoiak; txapelketa moduan, parte-hartzailean edo ikuskizunean. Sareak bat-batekotasunaren estetikara jotzen duten bertsoz betetzen dira. Hiriko inprobisazio-forma berriekin partekatutako aukerak bilatzen dira, hala nola rapa eta oilarren arteko orrokak. Gaia hainbat ikuspegitatik jorratzen duten argitalpenak ugaltzen dira. Eta lehen itxiak ziren ohiturak pixkanaka irekitzen doaz. Beste kultura batzuetatik datozen elementuak iragazten dituzte eta, ia oharkabean, eguneratu eta aberasten dira. Dezima Mallorcako eta Menorkinako glosetara sartzea eta lehenengoaren berrikuntza melodikoa izan daitezke adibiderik adierazgarrienak.
Dinamika moderno horiekin batera, eskoletan egindako lanak indartuta, Albert Casalsek hasitako Corrandascola proiektua bezalako ekimenekin —iazko ikasturtean, hogei bat ikastetxek parte hartu zuten—, dinamika tradizionalak ere garatzen dira, non Valentziako kantua, Ebroko bat-bateko jota eta Mallorca eta Menorcako glosa murgilduta dauden. Horiek guztiak jatorrizko testuinguruetan interpretatzen dira oraindik, eta transmisio alternatiboen formulak bilatzen dituzte, eskolak, tailerrak eta topaketak antolatuz. Beharbada, une honetan, valentziar kantua (Cant valencià) da ahulena, non, kantu-eskolak ondo ezarrita egon arren, bertsolarien eskolak falta diren, Josemi Sánchez eta Trini Carballoren l’Espai del Vers bezalako ekimen pribatuetatik harago ez baitago askorik. Agintariak inoiz kezkatu ez dituzten iluntasun baten aurkako kandela bakarra.
Pandemia globalaren inpaktua aztertzea falta da, ahultasun estrukturalak beti mehatxatzen dituen praktika kulturaletan bizi baikara; kultura herrikoiak, oro har, eta kantu inprobisatuak, bereziki, bizipen fisikoa, gorpuztasuna, partaidetza partekatua eskatzen baitute. Ingurune birtualean edo gizarte urruntasunak markatutako presentzialtasun batean beren zentzuaren zati handi bat galtzen dute, eta horrek eragotzi egiten du beren garrantzia sortzen den taldeko jariotasun une hura. Azken hilabeteetan, online egindako hainbat ekimenekin biziraun da —Cant al Ras jaialdiak Massalfassaren, Valentzian, jarraipen handia izan zuen bere bertsio telematikoan, eta Cor de Carxofaren proposamen glosabiralak oihartzun nabarmena izan du sareetan—, baina egungo joera luzatzen bada, azken urteetan lortutako guztia arriskuan jar dezake. Eta hasierako iragarpenak txarrak ziren arren, asko da lortutakoa.
